Monedha turke ka demonstruar edhe një herë mosfunksionimin e saj në rritje duke rënë në vlerën e saj më të ulët ndonjëherë prej 20,05 lira për dollar të premten, dy ditë para raundit vendimtar të zgjedhjeve presidenciale. Investitorët ndërkohë janë të shqetësuar se çfarë mund të ndodhë tjetër nëse Tajip Erdogan qëndron në pushtet edhe për një mandat, dhe ndoshta një dekadë. Erdonomia – politika ekonomike jokonvencionale dhe e përqendruar te rritja e presidentit 69-vjeçar – ka rrëzuar lirën me 80% në pesë vjet, duke rrënjosur inflacionin dhe duke dëmtuar besimin e turqve në monedhën e tyre.
Që nga kriza e dhimbshme e vitit 2021, autoritetet kanë shtrënguar kontrollin e tyre në tregjet valutore, deri në pikën ku disa ekonomistë tashmë po diskutojnë hapur nëse lira mund të konsiderohet edhe lirisht e konvertueshme.
Lëvizjet ditore në kursin e këmbimit janë bërë në mënyrë të panatyrshme të vogla, por kryesisht gjithmonë në një drejtim – poshtë.
Dhjetëra miliarda dollarë rezerva valutore dhe ari janë shpenzuar për këtë valle – dhe kjo është një tjetër shenjë e mikromenaxhimit sistematik.
Firmat eksportuese tani u kërkohet të shesin 40% të të ardhurave nga valuta në bankën qendrore të Turqisë, ndërkohë që qeveria vazhdon të shpenzojë fondet për një plan të mbështetjes së depozitave në lira që ndihmoi në qetësimin e trazirave në 2021 dhe mbetet linja kryesore e mbrojtjes.
“Çështja kryesore është që lira të mbahet artificialisht,” thotë Paul McNamara i GAM, duke i quajtur disa nga masat e Ankarasë kontrolle de facto të kapitalit.
Klientët kanë vendosur rreth 33 miliardë dollarë në depozita lirash të mbrojtura nga zhvlerësimi gjatë dy muajve të fundit, duke e çuar totalin në 121 miliardë dollarë, gati një e katërta e të gjitha depozitave në Turqi.
“Një rrugëdalje paqësore dhe e qetë nga e gjithë kjo është pothuajse e pamundur,” thotë McNamara.
Burime qeveritare që kanë folur me Reuters gjatë ditëve të fundit tregojnë për mosmarrëveshje se çfarë duhet bërë pas zgjedhjeve: t’i përmbaheni strategjisë aktuale ekonomike që i jep përparësi normave të ulëta, ose të kaloni në diçka më ortodokse.
Kontrollet e monedhës kanë kufizuar rënien ditore të lirës me rreth 2% në dy javët që nga raundi i parë i zgjedhjeve presidenciale, por shqetësimet në tregje të tjera se Erdogan nuk do të ndryshojë kurs janë shumë të dukshme.
Kostoja e sigurimit ndaj falimentimit sovran të Turqisë u rrit me 40%. Obligacionet standarde ndërkombëtare ranë me 10%-15%, dhe një tregues kryesor i paqëndrueshmërisë së forex, që tregon perspektivën e një viti përpara dhe më tej, arriti në nivele rekord.
Daron Acemoglu, profesor në Institutin e Teknologjisë në Masaçusets, sheh përzierjen e strategjive të ndryshme ekonomike dhe shkrirjen e rezervave të arit dhe valutës së Turqisë si problemin kryesor: vëllimi i tyre bruto tani është 105 miliardë dollarë, por duke përjashtuar këmbimet dhe huatë, rezervat. janë negative me 115 miliardë dollarë.
“Jam i bindur se kjo nuk mund të vazhdojë,” thotë Acemoglu. – A mbrohen llogaritë bankare në lira nga kursi i këmbimit të dollarit – a është ky një investim i besueshëm?
Potencialisht, këto garanci bankare do të ishin të paqëndrueshme për qeverinë nëse do të shpërthente një krizë e plotë, thekson profesori, i cili gjithashtu e sheh kursin e përhapur dyparalel të këmbimit në pazaret turke duke reflektuar kërkesën për dollarë si një ogur të keq.
“Ne po kthehemi në vitet 1990,” ankohet ai, duke kujtuar vitet kur lindi një nga krizat më të këqija ekonomike në historinë e vendit, që rezultoi në zhvlerësimin e lirës në 2001.
NUMËRIMI I FUNDIT?
E gjithë vëmendja tashmë është përqendruar te rezervat valutore dhe lira, e cila ka kapërcyer një tjetër shirit historik prej 20 lirash për dollar.
Sipas Acemoglu, është e vështirë të parashikohet nëse situata do të arrijë një pikë thyerjeje – dhe nëse po, kur. Një sezon i fortë turistik duhet të forcojë sërish rezervat valutore në afat të shkurtër dhe injektimet e fundit në thesarin e shtetit nga të ashtuquajturat vende mike të Gjirit Persik dhe Rusia kanë mbështetur gjithashtu Bankën Qendrore.
Përpara zgjedhjeve, JPMorgan parashikoi se lira do të dobësohej në 30 për dollar nëse nuk kishte një kthim të qartë në politikën monetare tradicionale.
Analistët e bankave tani besojnë se Erdogan do të fitojë të dielën dhe do të përmbushë premtimet e fushatës për të rritur të ardhurat e familjeve dhe për të rindërtuar vendin pas tërmetit të shkurtit.
Disa investitorë janë të shqetësuar se nëse tregu shkon përsëri në një kthesë, autoritetet – që kërkojnë të mbulojnë një boshllëk financimi të jashtëm 230 miliardë dollarë, ose 25% të PBB-së – mund të përdorin kontrolle drakoniane të kapitalit, megjithëse qeveria ka thënë vazhdimisht se një opsion i tillë nuk po shqyrtohet.
Autoritetet kanë kaluar tashmë vite duke shtrydhur tregjet ndërkombëtare të huadhënies së lirës deri në pikën ku, sipas Bankës së Anglisë, vëllimi i tregtimit në qendrat kryesore si Londra ka rënë nën 10 miliardë dollarë në ditë nga një mesatare prej 56 miliardë dollarësh në 2018.
Mosefikasiteti në rritje i tregut valutor ka minuar optimizmin që më parë sillte sasi të mëdha investimesh të huaja në Turqi.
“Këto nuk ishin asete të lira, ato konsideroheshin gurë të çmuar,” tha Acemoglu.
Çfarë ndodh nëse Erdogan fiton? “Nuk shoh një rrugëdalje të lehtë”, thotë ekonomisti.
Mark Jones dhe Nevzat Devranoglu / shqiperuar nga Kosovatimes
