Për shkak të aftësisë së saj për shkatërrim shpërrthyes, natyra është një forcë që ngjall frikë. Nga vullkanet e fuqishme që nxjerrin llavë të shkrirë deri te tornadot shkatërruese e deri te cunami i dhunshëm që përfshin brigje të tëra, fuqia e papërpunuar e Nënës Natyrë është sa mbresëlënëse dhe e frikshme. Edhe stuhitë, të tilla si stuhitë tropikale, mund të shkatërrojnë gjithçka në rrugën e tyre. Por në mes të gjithë këtyre shfaqjeve të pabesueshme, ekziston një forcë që i tejkalon të gjitha – tërmeti.
Në vetëm pak sekonda, toka nën këmbët tona mund të dridhet aq shumë sa të gjitha fatkeqësitë e tjera duken pothuajse të padëmshme në krahasim. Kroatët e dinë mirë këtë. Do të duhet shumë kohë për t’u rikuperuar nga pasojat e tërmeteve të Zagrebit dhe Petrinit. Edhe sikur të anashkalojmë rindërtimin e ngadaltë të zonave të shkatërruara, fakti është se stresi mbetet, një plagë e thellë, e cila zgjohet sapo toka lëkundet qoftë edhe pak.
Fatkeqësisht, jo shumë kohë më parë ne dëshmuam një fatkeqësi të vërtetë. Më 6 shkurt në orën 4:14 të mëngjesit me orën lokale, një tërmet me magnitudë 7.8 ballë me epiqendër 34 km në perëndim të qytetit turk të Gaziantepit shkatërroi qytete të tëra në 80 sekonda. Ky ishte tërmeti i dytë më vdekjeprurës që goditi Turqinë. Vetëm tërmeti në Antioki në shekullin e 6-të mori më shumë viktima. Gjithashtu, ai ishte tërmeti i dytë më vdekjeprurës në historinë e Sirisë, pas atij në Aleppo në 1822 dhe më vdekjeprurësi në botë pas tërmetit në Haiti në vitin 2010. Më shumë se 57,000 njerëz vdiqën, 50,000 prej tyre në Turqi dhe 7,000 në Siri. Edhe pas tre muajsh, ende po vlerësohet shkalla e plotë e dëmit, por një fakt është veçanërisht shqetësues.
Tmerr në Turqi
Fatkeqësia shkaktoi dy çarje të mëdha në sipërfaqen e Tokës, ku toka u nda rreth 7 m në distanca të mëdha. Njëri u shkaktua nga një tërmet me magnitudë 7.8 ballë dhe shtrihet 300 km nga skaji verilindor i Detit Mesdhe. Çarja e dytë, 125 km e gjatë, u shfaq gjatë një tërmeti me magnitudë 7.5 që ndodhi vetëm disa orë pas të parit.
E gjithë zona u godit nga më shumë se 4300 pasgoditje, gjë që e bëri operacionin e shpëtimit veçanërisht sfidues. Në Turqi, një milion njerëz janë ende duke qëndruar në strehimore dhe tenda të përkohshme, ndërsa të paktën 80,000 njerëz po trajtohen në spitale. Në Siri, deri në pesë milionë njerëz mund të mbeten pa shtëpi, dhe atë në një zonë ku lufta civile është ndezur.
A mund të na ndodhë një fatkeqësi e tillë?
Ne mund ta imagjinojmë koren e Tokës si një enigmë, pjesët e së cilës janë pllaka tektonike në lëvizje. Ndërsa përplasen me njëri-tjetrin, rrëshqasin pranë njëri-tjetrit ose lëvizin në mënyra të tjera, ato krijojnë një sasi të madhe energjie nën tokë. Kur energjia e ruajtur kapërcen forcën e shkëmbit përreth, ajo lëshohet në formën e valëve sizmike që mund të shkaktojnë efekte shkatërruese në sipërfaqe. Mund të duhen dekada, madje edhe shekuj, që kjo energji e akumuluar të çlirohet.
Disa ekspertë thonë se energjia e çliruar nga tërmetet e fundit në Turqi është akumuluar gjatë pesëqind viteve të fundit. Zona është prekur nga tërmete të forta për shkak të konvergjencës së tre pllakave tektonike: Anadollit, Arabisë dhe Afrikës. Tërmetet e fundit ishin veçanërisht të dhunshëm, me një gjatësi të paprecedentë të thyerjes. Ekspertët vunë re se thellësia e saj e vogël, vetëm 18 km, lejoi që lëkundjet të përhapeshin me forcë shkatërruese në një zonë të gjerë.
Megjithatë, nuk ishte tërmeti më shkatërrues në histori. Ky titull i përket “tërmetit të Valdivisë” ose “Tërmetit të madh kilian” që goditi Kilin jugor të dielën, 22 maj 1960. Ajo kishte një magnitudë të pabesueshme 9.5 gradë. Ai shkaktoi shkatërrime të mëdha, rrëshqitje dheu, cunami dhe zjarre dhe mbuloi një sipërfaqe prej më shumë se 400,000 km². Rreth 5000 njerëz vdiqën dhe dëmi ekonomik ishte i madh.
Për fat të mirë, për shkak të kufizimeve fizike të kores së Tokës, një tërmet më i madh se magnitudë 10 është pothuajse i pamundur. Do të ishte e nevojshme që një gabim qindra apo edhe mijëra kilometra të gjatë dhe disa dhjetëra kilometra të thellë të çahej. Energjia e lëshuar do të ishte e barabartë me disa miliarda bomba atomike.
Nëse do të ndodhte një tërmet i tillë, ai do të kishte pasoja katastrofike, duke përfshirë shkatërrimin e hapësirave të mëdha, rrëshqitjet e dheut dhe shpërthimet vullkanike, të cilat mund të shkaktojnë një krizë globale mjedisore. Për më tepër, forca e tërmetit mund të çojë në ndryshime të përhershme në peizazhin e Tokës, si krijimi i maleve të reja ose lëvizja e pllakave tektonike, të cilat nga ana tjetër do të shkaktonin një zinxhir tërmetesh të reja dhe fatkeqësish natyrore. Por çfarë ndodh me faktorët e jashtëm?
Kërcënimi i asteroidit
Një asteroid masiv me një diametër prej 12 km 66 milionë vjet më parë goditi Tokën në zonën e komunës së sotme meksikane të Chicxuluba në Gadishullin Jukatan dhe shkatërroi dinosaurët. Ndikimi rezultoi në një tërmet të zgjatur që zgjati disa javë apo edhe muaj, dhe kishte një energji sizmike 50,000 herë më të madhe se tërmeti me magnitudë 9.3 që shkaktoi cunamin e Oqeanit Indian të vitit 2004. Tërmeti i shkaktuar nga goditja e asteroidit fatal kishte një magnitudë më të lartë se 11 gradë, dhe cunami kishte një nivel energjie deri në 30,000 herë më të lartë se cunami në Oqeanin Indian. Modelet kompjuterike tregojnë se cunami Chicxulub gjeneroi valë më shumë se 10 m dhe shpejtësi rrjedhjeje më shumë se 1 m/s kur iu afruan shumicës së brigjeve në Atlantikun e Veriut dhe Paqësorin Jugor.
Shkencëtarët pohojnë se korja e Tokës nuk do të ishte në gjendje të përballonte forcën e një tërmeti hipotetik me magnitudë 15. Ai do të shpërbënte të gjithë planetin, duke lënë vetëm mbeturina dhe pluhur që notojnë në hapësirë. Nëse tërmeti i shkaktuar nga përplasja e asteroidit Chicxulub ishte një ngjarje e rëndësishme, ne mund të imagjinojmë vetëm shkatërrimin e paimagjinueshëm që mund të shkaktojë një asteroid edhe më i madh.
Një tjetër rrezik i tmerrshëm, por shumë më real është hapja e një defekti, që deri vonë besohej se ishte e pamundur. Ky kufizim është ndërtuar edhe në simulimet kompjuterike. Por hulumtimet e fundit kanë treguar se tërmetet mund të bëjnë që Toka të hapet dhe të mbyllet përsëri.
Imagjinoni tokën duke u përdredhur dhe rrotulluar ndërsa pllakat përplasen, duke shkaktuar një çelje të madhe që mbyllet përsëri shpejt. Shkencëtarët kanë zbuluar se kur një çarje shpërthen papritur dhe valët sizmike udhëtojnë drejt sipërfaqes së Tokës, njëra anë e fajit mund të ndahet nga tjetra, duke krijuar një hendek prej disa metrash. Ai hendek më pas mbyllet me shpejtësi dhe sasia e zhvendosjes varet nga sasia e stresit që është krijuar përgjatë defektit. Mund të shkojë nga disa milimetra në disa metra.
Mbyllja dhe hapja
Studiuesit besojnë se pikërisht kjo ka ndodhur më 11 mars 2011 për tërmetin me magnitudë 9 ballë pranë qytetit japonez Sendai, kur u dëmtuan termocentralet bërthamore në Fukushima. Një pjatë u përkul për një kohë të shkurtër, duke bërë që defekti të rrëshqasë më shumë se 50 m kur dy pllakat u mbyllën përsëri.
Tërmetet janë një fenomen global që ndodh në të gjitha kontinentet, nga majat më të larta të Himalajeve deri në luginat më të ulëta të Detit të Vdekur, si dhe në rajonet e ftohta të Antarktidës. Por pavarësisht shfaqjes së tyre në vende të ndryshme, duket se shpërndarja e tërmeteve nuk është krejtësisht e rastësishme.
Unaza e zjarrit e Paqësorit është një brez vullkanesh që rrethon Oqeanin Paqësor. Aty ndodhen 75 për qind e vullkaneve të botës, të cilët përveç kësaj, si stratovolkane apo vullkane gri, kanë fuqi të madhe shpërthyese. 90 për qind e tërmeteve në botë ndodhin në të njëjtën zonë. Arsyeja është ndërveprimi i disa pllakave tektonike.
Raportet e fundit kanë nxjerrë në pah kërcënimin e tërmeteve potencialisht katastrofike në rajone të shumta përgjatë Unazës së Zjarrit, nga Japonia në Zelandën e Re. Ndërsa ekspertët mund të vlerësojnë afërsisht kohën mesatare midis këtyre ngjarjeve, e cila ndryshon nga rajoni në rajon, koha e saktë dhe madhësia e tërmeteve të mëdha mbetet e paparashikueshme. Por nuk është i vetmi vend në Tokë ku mund të ndodhin tërmete të forta. Shtetet perëndimore të Shteteve të Bashkuara janë rrezikuar nga një tërmet “përbindësh” për një kohë të gjatë. Faji i madh i San Andreas shtrihet 1300 km përmes Kalifornisë në drejtimin veri-jug. Ajo u krijua nën ndikimin e dy pllakave tektonike ngjitur.
Ndërsa amerikani lëviz në juglindje, Paqësori lëviz në veriperëndim. Në pjesën jugore dhe veriore të thyerjes, pllakat janë të ngjeshura, gjë që krijon një stres të madh. Meqenëse disa pjesë të thyerjes nuk janë çarë për më shumë se 200 vjet, përfundimisht stresi i akumuluar duhet të arrijë një pikë kritike, e cila do të çojë në çlirimin e kësaj energjie të ruajtur në formën e tërmeteve të fuqishme.
Kërcënimi i San Andreas
Faji i San Andreas ka tashmë një histori tërmetesh që kanë origjinën pranë sipërfaqes së tij dhe përhapen përgjatë rrugës së tij, duke përfshirë dy nga më të spikaturit: tërmetin e San Franciskos me magnitudë 7,8 ballë dhe tërmetin e samitit të Loma Prieta me magnitudë 6,9 ballë të vitit 1989.
Por shkencëtarët paralajmërojnë se kjo nuk do të thotë se faji ka çliruar të gjithë stresin e tij të ruajtur dhe se një tërmet i fortë mund të ndodhë në çdo kohë në të ardhmen, duke e bërë atë një shkak të rëndësishëm shqetësimi. Ka shumë të ngjarë që energjia të grumbullohet në gabimin e San Andreas. Sipas Shërbimit Gjeologjik të SHBA-së, gjasat që një tërmet me magnitudë 6.7 të godasë disa zona në defekt brenda 30 viteve të ardhshme janë mjaft të larta, megjithëse mund të jetë më i fortë se kaq, deri në 8.2 të shkallës Rihter.
Ekziston gjithashtu kërcënimi i një tërmeti jashtëzakonisht shkatërrues që mund të tronditë Paqësorin Veriperëndimor, të cilin disa ekspertë po e quajnë “katastrofa më e keqe natyrore në historinë e Amerikës së Veriut”.
Ndikimi i tërmetit do të ndihet nga më shumë se shtatë milionë njerëz në një rajon të gjerë që mbulon 370,000 km². Ekspertët parashikojnë se tërmeti mund të jetë me magnitudë 8.7 deri në 9.2 ballë. Me kërcënimin në rritje të tërmeteve potencialisht katastrofike, është shumë e rëndësishme të vazhdohet investimi në kërkime sizmologjike dhe gjeologjike.
