25 vjet më parë, më 17 gusht 1998, filloi në Rusi kriza e parë vërtet “kapitaliste” financiare dhe ekonomike në historinë e fundit të vendit.
Atë ditë, qeveria ruse e kryesuar nga Sergey Kiriyenko dhe Banka Qendrore e kryesuar nga Sergey Dubinin publikuan një deklaratë të përbashkët në të cilën qeveria njoftoi një ristrukturim të njëanshëm të borxhit shtetëror (që në fakt nënkuptonte një mospagim), dhe Banka Qendrore njoftoi një deklaratë të mprehtë. zgjerimi i kufijve të korridorit të monedhës. Në fakt, kjo nënkuptonte një refuzim për të mbështetur kursin e këmbimit të rublës.
Në të njëjtën ditë, kursi i dollarit në zyrat e këmbimit u rrit më shumë se dy herë – nga pak më shumë se 6 rubla në 12-15 rubla për dollar. Askush nuk i kushtoi rëndësi kursit zyrtar të këmbimit, i cili “kapi” tregun vetëm në fillim të shtatorit. Disa me fat arritën të blinin marka gjermane me kursin e vjetër, por për këtë kishin disa orë. Të nesërmen, në shumicën e dyqaneve dhe tezgave tregtare, ata filluan të rishkruanin etiketat e çmimeve dhe të kalonin në tregtimin në “njësi konvencionale”, që nënkuptonin dollarë. Deri në fund të vitit, norma u fiksua mbi 20 rubla për dollar dhe nuk ra më poshtë.
Shumica e bankave private më të mëdha (me përjashtim të mundshëm të Alfa-Bank të Mikhail Fridman) nuk mund t’i mbijetonin humbjeve të shkaktuara në tregun e obligacioneve afatshkurtra shtetërore (GKO) dhe në tregun valutor, si dhe rrjedhën e depozituesve që pasuan. mospagimi dhe zhvlerësimi. Bashkë me falimentimin e bankave u amortizuan edhe llogaritë e sipërmarrjeve që mbajnë para. Një valë falimentimesh dhe pushimesh masive përfshiu kompanitë e vogla dhe të mesme. Tregu i aksioneve është pothuajse zero.
Tre ditë para falimentimit dhe zhvlerësimit, të premten, më 14 gusht, presidenti rus Boris Jelcin premtoi : “Nuk do të ketë zhvlerësim.
Pikërisht një javë më vonë, më 21 gusht, Duma e Shtetit miratoi një rezolutë që deklaronte mosbesimin ndaj qeverisë dhe rekomandonte që Boris Yeltsin të jepte dorëheqjen. “Pro” votuan 245 deputetë dhe “kundër” 32. Presidenti nuk u largua nga posti, por të hënën më 23 gusht pranoi dorëheqjen e Sergei Kiriyenkos dhe emëroi në detyrë kryeministër paraardhësin e tij Viktor Chernomyrdin. Duma nuk e miratoi kandidaturën e tij. Një kompromis u gjet vetëm më 11 shtator. Kabineti i Ministrave drejtohej nga Yevgeny Primakov, dhe Viktor Gerashchenko me shumë përvojë u kthye në postin e kryetarit të Bankës së Rusisë.
Shkaqet e krizës u shqyrtuan në detaje, duke përfshirë një komision të Këshillit të Federatës të krijuar posaçërisht për këtë qëllim. Arsyeja e saj formale ishin pasojat e krizës aziatike të vitit 1997, e cila rezultoi në një ikje paniku të investitorëve ndërkombëtarë nga tregjet në zhvillim, dhe gjithashtu, jo më pak kritike për Rusinë, rënia e çmimeve të naftës nga 20 në 10 dollarë për fuçi. Megjithatë, edhe pa krizën aziatike, modeli aktual ekonomik nuk ishte shumë i zbatueshëm.
Që nga mesi i vitit 1995, qeveria ka luftuar në mënyrë aktive inflacionin. Instrumenti kryesor ishte refuzimi i formimit të lirë të kursit të këmbimit të dollarit dhe futja e një “bande valutore”. Më 8 korrik, Banka Qendrore vendosi kufij mjaft të ngushtë për luhatjet e monedhës amerikane dhe i mbrojti ato me ndërhyrje në valutë.
Që nga 1 korriku 1996, korridori i monedhës është bërë “i pjerrët”. Banka qendrore liroi frenat dhe lejoi që rubla të dobësohej, e cila duhej të kishte mbetur disi pas parashikimit të inflacionit. Si rezultat, rritja e çmimeve u soll në nivele të pranueshme. Sipas rezultateve të vitit 1997, inflacioni ishte 11 për qind. Krahasuar me shifrat treshifrore të gjysmës së parë të viteve ’90, kjo ishte një arritje e qartë, e cila madje bëri të mundur kryerjen e një emërtimi në kthesën e viteve 1997-98 – për të “prerë” tre zero në kartëmonedha.
Problemi është se për të përmbushur detyrimet shtetërore, qeveria filloi të rrisë aktivisht borxhin publik. Më keq, GKO-të u bënë instrumenti kryesor për financimin e deficitit buxhetor – letrat me vlerë afatshkurtra, yield-i i të cilave ishte dukshëm përpara si inflacionit zyrtar, ashtu edhe rritjes së dollarit.
Shpërthimet e para të rendimenteve të GKO-së filluan që në vitin 1996, pak para zgjedhjeve presidenciale. Gjatë garës presidenciale deri në momentin e fundit, lideri i Partisë Komuniste të Federatës Ruse, Genadi Zyuganov ishte favorit. Investitorët kishin frikë se nëse komunistët fitonin, nuk do të mbetej asgjë nga bursa dhe borxhi publik, si në vitin 1917, do të refuzohej të shërbehej. Qeverisë, në prag të zgjedhjeve, i duheshin dëshpërimisht para për të shlyer borxhet disamujore ndaj pensionistëve dhe punonjësve të sektorit publik. Me një fjalë, më duhej të merrja hua me tarifat më të paarsyeshme.
Në kombinim me “korridorin e monedhës”, u arrit një skemë e garantuar nga shteti, e cila bëri të mundur marrjen e rreth 20 për qind në vit dhe në dollarë.
Gjatë vendosjes aziatike, rendimenti i GKO-ve filloi të rritet përsëri dhe të ardhurat nga valuta ranë në mënyrë dramatike. Qeveria u përpoq të korrigjonte situatën duke lejuar hyrjen në treg të lojtarëve të huaj, të cilët dikur punonin përmes bankave ruse. Në fillim funksionoi. Të huajt filluan të blinin rubla për të marrë pjesë në tërheqjen e bujarisë së paparë, rezervat e arit dhe valutës së Bankës Qendrore filluan të rimbusheshin. Kjo do të thotë se rregullatori ka më shumë fonde për të ruajtur kursin e këmbimit.
Investitorët e huaj zakonisht siguruan rreziqet e monedhës ose në tregun e këmbimit të derivateve ose në bankat ruse. Bankierët rusë ishin të lumtur të përfundonin marrëveshje përgjatë kufirit të sipërm të “korridorit të pjerrët”, duke u mbështetur në pandryshueshmërinë e politikës së Bankës Qendrore. Në të njëjtën kohë, shumica e pjesëmarrësve e kuptuan se e gjithë kjo ndërtim ngjan shumë me MMM dhe “piramidat” e tjera të fillimit të viteve ’90. Pra, detyra ishte të fitonim para shpejt dhe të nxirrnit paratë në kohë – mundësisht në dollarë. Edhe drejtorët e ndërmarrjeve shtetërore filluan të luanin GKO, të cilët blenë letra me vlerë të lartë për një javë ose një muaj në vend që të paguanin pagat për punonjësit e tyre.
Në verën e vitit 1998, qeveria duhej të merrte hua me 100-120 për qind në vit, dhe në javën para falimentimit, yield-i arriti në 200 për qind. Prandaj pyetja për zhvlerësimin, që iu bë Jeltsinit të premten, më 14 gusht.
Vënia e përgjegjësisë së plotë mbi Sergei Kiriyenko, i cili u bë kryeministër në prill 1998, nuk është plotësisht e saktë. Parakushtet për krizën u krijuan shumë më parë.
Megjithatë, nuk ka ende një shpjegim të qartë pse Kiriyenko dhe Dubinin zgjodhën të dyja “dy të këqijat” – mospagimin dhe zhvlerësimin. Mjaftoi që rubla të lundronte lirshëm dhe të shlyente borxhet me një monedhë të zhvlerësuar. Kjo është ajo që kanë sugjeruar shumë ekonomistë , përfshirë George Soros. Ekziston një version sipas të cilit shkak ka qenë ultimatumi i “drejtorëve të kuq”, të cilët kërkuan dorëzimin e plotë dhe pa kushte të qeverisë së reformatorëve në të gjitha frontet. Sido që të jetë, skuadra e Kiriyenkos demonstroi ose marrëzi dhe paaftësi fantastike, ose dobësi të pafalshme. Dhe mbetet për t’u parë se cila është më e keqe, duke pasur parasysh pasojat që përjetojnë si qytetarët më vulnerabël ashtu edhe ata më të pasur.
Deputetët torpedonin rregullisht çdo përpjekje të qeverisë për të shkurtuar shpenzimet publike
Në mosmarrëveshjen e pafund midis reformatorëve dhe “statistëve” të gjithë po ia hedhin fajin njëri-tjetrit për krizën e vitit 1998. Reformatorët fajësojnë Dumën, ku, pas zgjedhjeve parlamentare të 1995, komunistët dhe aleatët e tyre mbajtën shumicën. Parlamenti i varte pafund shtetit gjithnjë e më shumë detyrime të reja, duke mos u kujdesur shumë për përshtatjen e tyre me të ardhurat. Dhe më pas të njëjtët deputetë torpedonin rregullisht çdo përpjekje të qeverisë për të shkurtuar shpenzimet publike. Qeveria e Kiriyenkos bëri gjithashtu një përpjekje të tillë, por Duma hodhi poshtë planin e tij kundër krizës për të sekuestruar buxhetin. Komunistët përgjigjen se nën qeverinë e Primakov-Maslyukov gjendja ekonomike është stabilizuar. Kjo është e vërtetë, thjesht sepse asnjë krizë nuk zgjat përgjithmonë.
Komunistët fajësojnë për të gjitha problemet e viteve ’90, përfshirë krizën e 1998, reformat e konceptuara keq dhe tregojnë Kinën si shembull. Dhe reformatorët pretendojnë se nuk u lejuan kurrë të përfundonin një reformë të vetme. Dhe, siç ndodh herë pas here, midis mbështetësve të marrëdhënieve të tregut të lirë pas krizës së vitit 1998, ideja e “autoritarizmit të ndritur” filloi të fitonte popullaritet. Diktatori kilian Augusto Pinochet, i cili u dha “carte blanche” për “djemtë e Çikagos”, të cilët në një kohë të shkurtër krijuan një mrekulli ekonomike, përmendej gjithnjë e më shumë si një shembull pozitiv. Ata po flisnin pikërisht për një sundimtar të tillë që do t’i çlironte reformatorët nga nevoja për t’iu përshtatur aspiratave paternaliste të “elektoratit”.
Nga ana tjetër, pas krizës së vitit 1998, “elektorati” filloi të ndjente shumë më pak besim në reformat liberale, me të cilat ata filluan të lidhnin fort falimentimin dhe zhvlerësimin. Njerëzit donin të paktën njëfarë stabiliteti. Vladimir Putin, nga jashtë “çekist” i papërshkrueshëm nga ekipi i Anatoli Sobchak si pasardhës i Jelcinit, doli të ishte në kohën e duhur.
Për disa, gjëja kryesore ishte se ai ishte një “çekist” dhe mund të rivendoste rendin. Për të tjerët, çelësi ishte “nga ekipi Sobchak”, që do të thotë se ai nuk është i huaj ndaj vlerave liberale. Dhe Putin në vitet e para të mbretërimit të tij përmbushi të gjitha pritjet. Reformatorët – gjerman Gref dhe Alexei Kudrin – iu dhanë “carte blanche” për të kryer reforma liberale. Ai emëroi Andrei Illarionov si këshilltar të tij, i cili i mbajti reformatorët në gjendje të mirë të vazhdueshme.
Vetë Putini filloi të ndërtonte një “vertikal pushteti” dhe “oligarkë të barabartë”. Sergei Kiriyenko shkoi si i plotfuqishëm i Putinit në Distriktin Federal të Vollgës për të qetësuar presidentët e Tatarstanit dhe Bashkortostanit, të cilët kishin marrë sovranitetin nën Jelcin. Dhe e solli legjislacionin e republikave në përputhje me atë federal.
Dhe më e rëndësishmja, kombinimi i efektit të zhvlerësimit, reformave liberale dhe rritjes së shpejtë të çmimeve të mallrave në tregjet botërore siguruan një rritje të paprecedentë të ekonomisë ruse dhe një rritje edhe më mbresëlënëse të të ardhurave reale të qytetarëve rusë. Për 10 vjet – nga 1998 deri në 2008 – çmimi i një fuçi nafte u rrit nga 10 në 140 dollarë dhe Rusia ishte një hap larg arritjes së qëllimit të shpikur nga Illarionov – të dyfishonte GDP-në e saj në 10 vjet.
E gjithë kjo ka bërë që shumë njerëz të mbyllin një sy ndaj shkatërrimit sistematik të institucioneve që filloi qysh në vitet e para të sundimit të Putinit. Goditja e parë iu dha lirisë së fjalës. Më pas pati “përmirësime” të shumta të legjislacionit zgjedhor, të cilat përfundimisht e kthyen degën legjislative në një “printer të çmendur”. “Rasti Yukos” shënoi fillimin e shkatërrimit të institucionit të pronës private. Më pas ishin “kështjellat”, “Krima jonë”, ndryshimet në Kushtetutë, lufta. Një pjesë e reformatorëve të viteve nëntëdhjetë-zero “panë dritën”. Kush është më herët, kush më vonë. Dhe të tjerët janë ende në ekip – ata bëjnë ç’të munden për ekonominë ose, si Kiriyenko, janë të angazhuar në shërbim politik ndaj regjimit.
Do të ishte gabim të thuhet se kriza e vitit 1998 luajti një rol vendimtar në atë në çfarë Putini e ka kthyer Rusinë gjatë 23 viteve të tij në detyrë. Por fakti që ky episod në historinë më të re të vendit ndikoi në zhvillimin e shoqërisë duket pa dyshim.
