Historia jonë e sotme ju kthen në vitin e largët 1914, në kohën e nënshkrimit të Traktatit të Nishit apo Marrëveshjes Toptani-Pashiq.“SB” vazhdon serialin historik.
Ishte një traktat sekret i aleancës ndërmjet Shqipërisë dhe Mbretërisë së Serbisë, i nënshkruar nga Esad Pasha, një politikan shqiptar, dhe Nikola Pashiq , kryeministri serb, në këtë ditë të vitit 1914 në Nish, në Mbretërinë e atëhershme të Serbisë.
Pas shpërthimit të Luftës së Parë Botërore, Esad Pashës iu desh të kryente detyra të ndryshme diplomatike. Një nga ato detyra ishte edhe përmirësimi i marrëdhënieve diplomatike me Serbinë. Ai i dërgoi mesazhe Pashiqit në të cilat i thoshte se ishte shumë e rëndësishme që ata të lidhnin një marrëveshje të veçantë përpara se të niseshin për në Shqipëri.
Esad Pasha vjen në Nish, ku kryesonte qeveria serbe dhe kuvendi kombëtar, ku takohet me kryeministrin serb Nikolla Pashiq. Në këtë ditë të vitit 1914, të dy nënshkruajnë një traktat të fshehtë aleance.
Ajo kontratë përfshinte 15 pika që parashikonin krijimin e përbashkët të institucioneve ushtarake dhe politike, por dispozitat më të rëndësishme kishin të bënin me aleancën ushtarake, ndërtimin e hekurudhës së Adriatikut nga Serbia në Durrës, si dhe garancitë që Serbia do të mbështeste Esad Pashën në zgjedhjet për sundimtarin e Shqipërisë.
Esad Pasha ishte pro konfirmimit të marrëveshjes vetëm pasi të zgjidhej si sundimtar i Shqipërisë, me pëlqimin e asamblesë kombëtare. Kjo linte hapësirë për manovrim dhe rishqyrtim të disa dispozitave.
Marrëveshja i la mundësinë Serbisë, me ftesë të Esad Pashës, të ndërhynte ushtarakisht për të mbrojtur regjimin e tij. Demarkacioni mes dy shteteve do të vendosej nga një komision i posaçëm serbo-shqiptar. Serbia mori përsipër të financonte xhandarmërinë e Pashës dhe furnizimin me mjetet e nevojshme ushtarake, duke paguar 50.000 dinarë në muaj.
Për shkak të shpërthimit të Luftës së Parë Botërore dhe kryengritjes myslimane në Shqipërinë qendrore, Vilhelmi i Vidit u largua nga vendi.
Në tetor 1914, Esad Pasha u kthye në Durrës nëpërmjet Serbisë me disa mijëra vullnetarë të mbledhur në rrethinën e Debrës.
Në të njëjtën kohë, Perandoria Osmane hyri në luftë në anën e Fuqive Qendrore, gjë që bëri që Esad Pasha, një aleat i Serbisë dhe Antantës, të humbiste mbështetjen mes myslimanëve. Në Shqipëri ka një rebelim proturk dhe Pasha humb kontrollin mbi disa zona. Kryengritësit kërkojnë që zonat e pushtuara nga Serbia në Luftën e Parë Ballkanike t’i kthehen Shqipërisë autonome nën sovranitetin turk.
Nën presionin e rebelëve, ai i bën thirrje Serbisë që të ndërhyjë në Shqipëri. Një marrëveshje e heshtur me Italinë i dha atij para. Ai kërkoi armë nga Greqia dhe kërkoi që trupat e tyre të pushtonin zonat e mbajtura nga armiqtë e tij.
Në dhjetor 1914, qeveria e Serbisë filloi përgatitjet për një ndërhyrje ushtarake në Shqipëri. Në fillim të vitit 1915, kryengritësit rrethuan Esad Pashën në Durrës dhe kërkuan që ai t’i shpallte luftë Serbisë. Në atë moment Nikolla Pashiq vlerëson se është koha për ndërhyrje. Diplomatët aleatë paralajmërojnë qeverinë serbe se një ndërhyrje ushtarake në Shqipëri mund të provokojë një përgjigje të padëshirueshme. Pavarësisht paralajmërimeve të aleatëve, Pashiq vendosi për ndërhyrje ushtarake.
Në fillim të qershorit 1915, më shumë se 20 mijë ushtarë serbë u dërguan në Shqipëri. Ata pushtuan Elbasanin dhe Tiranën, qendrat e kryengritjes dhe liruan Esad Pashën e rrethuar në Durrës. U krijua një çetë e posaçme shqiptare për të kryer qetësimin e Shqipërisë dhe konsolidimin e regjimit të Esad Pashës. Ushtria malazeze përfiton nga situata dhe pushton Skadarin, i cili është ende zyrtarisht nën administrimin ndërkombëtar.
Ndërhyrja ushtarake serbe shkaktoi indinjatën e fortë të diplomatëve aleatë. Pashiq u përgjigj se ishte një veprim i përkohshëm dhe se ushtria serbe do të tërhiqej sapo të konsolidohej pushteti i Esad Pashës. Nga ana tjetër, Pashiq punoi për lidhjen e përhershme të Shqipërisë me Serbinë.
Ministri i Brendshëm serb Ljubomir Jovanoviç mbërriti në Tiranë dhe më 28 qershor 1915 (Vidovdan) nënshkroi një marrëveshje të fshehtë me Esad Pashën për krijimin e një bashkimi të vërtetë midis Serbisë dhe Shqipërisë.
Me marrëveshje, Serbia mori këto vendbanime: Podgradec, Golo Brdo, Debarska Malisia, Luma dhe Hasi.
Institucionet e përbashkëta përfshinin ushtrinë, doganat, bankën kombëtare dhe diplomacinë. Me ndihmën e Serbisë, Esad Pasha do të bëhej princ i Shqipërisë. Parashikohet që ushtria serbe të qëndrojë në disa qytete shqiptare për të ndjekur dhe shkatërruar armiqtë e përbashkët, deri në hyrjen në fuqi të dispozitave përfundimtare të marrëveshjes. Qeveria e Pashiqit e konsideroi Marrëveshjen e Tiranës si zgjidhjen më të mirë politike të çështjes shqiptare. Pritej që fati i Shqipërisë të diskutohej sërish në konferencën e paqes pas luftës, ndaj qeveria serbe donte t’i siguronte vetes territoret.
Golgota dhe fundi
Ofensiva austro-hungareze-gjermane kundër Serbisë – me raportime të shpeshta për disfata dhe tërheqje të trupave serbe – riforcoi kundërshtarët e Esad Pashës në Shqipërinë e Veriut. Në fund të vitit 1915, ushtria serbe e shkatërruar filloi tërheqjen e saj nëpër Shqipëri, e cila u kujtua si Golgota shqiptare. Xhandarmëria e Esad Pashës ndihmoi ushtrinë serbe, duke siguruar kalim të sigurt, strehim dhe ushqim, si dhe mori pjesë në përleshjet me çetat shqiptare që sulmonin repartet dhe refugjatët serbë. Nëpër zona ku nuk arrinte fuqia e Esad Pashës, trupat serbe duhej të luftonin për në portet e Adriatikut, ku i prisnin anijet aleate.
Esad Pasha lëshoi një proklamatë të posaçme ku u bënte thirrje shqiptarëve të ndihmonin ushtrinë serbe. Ai dha urdhër që dinari serb të pranohej si mjet pagese në territorin e Shqipërisë për t’u mundësuar ushtarëve serbë që po tërhiqeshin nëpër Shqipëri të blinin ushqime për nevojat e tyre. Ai gjithashtu bëri të ditur se askush nuk duhet ta sulmojë ushtrinë serbe dhe se kushdo që e sulmon atë do të bëjë mëkat të madh.
Golgota shqiptare përfaqësoi tragjedinë më të madhe të kohës së luftës të popullit serb. Nga 220,000 ushtarë që marshuan nëpër Shqipëri drejt Korfuzit, 150,000 arritën në destinacionin e tyre dhe nga 200,000 refugjatët, mezi një e treta (60,000 njerëz) mbijetuan. Humbjet serbe do të ishin shumë më të rënda nëse Esad Pasha nuk do t’i qëndronte besnik marrëveshjes në ato momente të vështira.
Në vitin 1916, Esad Pasha i shpalli luftë Austro-Hungarisë dhe Fuqive Qendrore. Kur Austro-Hungaria pushtoi pjesën më të madhe të Shqipërisë qendrore dhe veriore në vitin 1916, Esad Pashë Topani u largua nga vendi. Me kërkesë të diplomacisë italiane, ai u transferua me disa qindra xhandarë në fund të shkurtit 1916 në qytetin e Brindisit në Italinë jugore. Pavarësisht premtimeve se do të njihej si princ shqiptar dhe përballë një përpjekjeje të hapur nga qeveria italiane për të ushtruar ndikim të plotë mbi të, Esad Pasha vazhdoi në Francë për të kërkuar mbështetje nga diplomatët aleatë. Madje, disa qarqe politike në Paris e njohin atë si president të qeverisë legjitime.
Teksa përgatitej të kthehej në Shqipëri, Esad Pasha u vra më 13 qershor 1920 në Paris. Ai u vra nga Avni Rustemi, aktivist politik dhe deputet i Kuvendit të Shqipërisë, duke besuar se kishte tradhtuar interesat e popullit shqiptar duke bashkëpunuar me Serbinë.
Shumë shqiptarë e konsideruan këtë atentat një akt heroik.
Në Serbi, Esad Pashë Toptani konsiderohet një mik tradicional serb.
Në Beograd, një rrugë në komunën e Vozhdovacit mban emrin e tij.
Në Shqipëri, Esad Pasha konsiderohet si një nga tradhtarët më të mëdhenj të popullit të tij për shkak të bashkëpunimit të tij me Serbinë gjatë pushtimit të Shqipërisë.
Esad Pasha u varros në varrezat ushtarake serbe në pyllin e Bolonjës, ku ende qëndron një gjysmëhënë në detin e kryqeve.
