Për sonte është paralajmëruar pjesëmarrja e tij në Klubin e 111-të letrar Laguna, temë e të cilit është romani “Miku armen” i vitit 2021, të cilin ky botues beogradas, i përkthyer nga Anxhe Petroviq, e ka botuar dy vite më parë.
Andrej Makin është shkrimtari i parë i huaj që do të marrë pjesë personalisht në prezantimin e veprës së tij në Laguna’s Club, qëllimi i së cilës është njohja e lexuesit serb me rrymat kryesore të letërsisë bashkëkohore botërore.
Romani “Një mik armen” ka edhe një dimension historiko-politik. Siç shkruani ju, çështja armene ishte një temë tabu në Rusinë Sovjetike dhe sot është në Turqi. Pse për krimet e kryera kundër armenëve flitet më së shumti nga vetë armenët?
– Gjenocidi i vitit 1915 nuk është më tabu, por edhe para vitit 1915 ka pasur masakra të kryera nga turqit ndaj armenëve, për të cilat nuk flitet shumë. Për atë 1915 flasin dhe përkujtojnë jo vetëm armenët, por edhe rusët. Kalova disa vite të jetës sime duke shkruar këtë roman, të cilin ia kushtova atij djalit dhe çështjes armene. Libri fillon me heroi im që zbulon dy fotografi të njerëzve që janë viktima të asaj masakre.
Heronjtë e librave tuaj janë kryesisht njerëz, fatet e të cilëve janë një tablo e shekullit të 20-të dhe ju merreni me identitetet e tyre shpesh të fituara, por edhe të fshehura dhe të vërteta. A ekzistojnë ende sot biografi të tilla autentike?
Ju shkruani për lloje të ndryshme të totalitarizmit, dhunës ndaj individit, mbytjes së personalitetit…, a do të thotë kjo se qytetërimi ynë nuk ka nxjerrë asnjë mësim nga vuajtjet planetare gjatë shekullit të 20-të?
– Në Francë ekziston një aforizëm: ‘Mësimi i vetëm që një njeri mund të nxjerrë nga historia është se ai nuk ka mësuar asgjë’. Vetëm shikoni historinë tuaj serbe. Ju ishit nën turqit për disa shekuj, kaq shumë luftëra, pastaj Lufta e Parë dhe e Dytë Botërore, dhe tani përsëri… Keni mësuar ndonjë gjë nga e gjithë kjo?
Në fund të romanit “Një mik armen”, ju hapni temën e shoqërisë moderne konsumatore, e cila ka transformuar edhe Siberinë. Deri në çfarë mase një njeri modern i orientuar drejt konsumit dhe përvetësimit material mund ta kuptojë dilemën e personazhit kryesor të romanit mes “të kesh apo të ëndërrosh” apo duhet ta mendojmë përtej zotërimeve materiale?
– Filozofi i madh romak i lashtë, Seneka, iu drejtua njerëzve me fjalët: “Frikat tuaja janë frika e të vdekshmëve dhe dëshirat tuaja janë dëshirat e të pavdekshmëve”. Njeriu modern mendon se do të jetë i përjetshëm dhe dëshiron gjithnjë e më shumë, sikur do të jetojë një mijë vjet, por, në fakt, do të vdesë që nesër. Ai është i përhumbur nga frika për kalimin e kohës dhe dëshira për të fituar sa më shumë që të jetë e mundur, ai nuk është i vetëdijshëm për vdekshmërinë e tij. “Ti do të fitosh gjithë botën, por do ta humbësh shpirtin”, paralajmëroi apostulli i shenjtë Pal. Ai shpirt dhe shpirt janë në të vërtetë jetë e përjetshme dhe ato janë peshorja në të cilën peshohet e gjithë bota me pasuritë e saj dhe jeta e përjetshme, dhe kjo është zgjedhja e secilit prej nesh. Njeriu vazhdimisht dëshiron të zotërojë atë që na ofrohet në supermarkete, rroba të reja, celularë, kënaqësi trupore… Ne vazhdimisht kemi nevojë për diçka, dhe në fund – do të vdesim në atë dëshirë për zotërim, por do të humbasim shpirtin.
Në këtë epokë, mund të thuhet, pa Zotin, në të cilën spiritualiteti pothuajse është zhdukur, cilat janë temat e rëndësishme për të shkruar që mund të prekin dhe ndryshojnë lexuesin, gjë që, siç pretendoni ju, është thelbi i një libri të mirë?
– Gjithçka për të cilën folëm: Zoti, e keqja, e mira, vdekja… janë të pranishme në librat e mi. Por ajo që është shumë më e rëndësishme dhe konkrete këtu është introspektiviteti i një personi dhe si mendon ai për veten, çfarë pyetjesh i bën vetes. Kush jam unë, cili është identiteti im nga pikëpamja fizike dhe metafizike. Çështja është e thjeshtë. Ne kemi një trup që do të vdesë pas disa vitesh. Ne kemi status social, por edhe ai do të zhduket kur të dalim në pension ose të vdesim. Pyetja është nëse ne jemi vetëm ato dy identitete – biologjike dhe sociale. Nëse dikujt i mjafton kaq dhe thotë se jam unë ose e shohin veten si një nga këto dy identitete, është mirë, por në atë rast ata kanë ende disa mijëra ditë jetë. Në rastin më të mirë, sepse secili prej nesh mund të vdesë nga një atak në zemër ose një aksident automobilistik. Nëse ne jemi vetëm një trup dhe një status shoqëror, njeriu pranon të jetë një sasi e vogël molekulash që do të zhduken. Por shumë njerëz thonë se ka më shumë se kaq. Apostulli i Shenjtë Pal foli për frymën. Ndoshta shpirti apo shpirti është një fjalë shumë e fortë, por është ai dimensioni tjetër për të cilin flas në librat e mi. E kam fjalën për diçka përtej atij dimensioni biosocial, që është lindja e ‘tretë’. Lindja e parë është biologjike, e dyta është social-sociologjike dhe e treta është ‘lindja alternative’. Duke lexuar “Shokun e armenit”, ju po i jepni një lindje të re atij djalit të romanit. Kjo është ajo që libri na ofron si mundësi. Mënyra se si lexon “Shoku i Yeremenin”, një version i ri për atë djalë dhe kjo është lindja ‘e tretë’. Dikush do të thotë se është një personazh i një libri, nuk është realist, por fakti është që lexuesi i jep shpirt. Duke lexuar, ai bëhet një zot i plotfuqishëm që krijon imazhin dhe formën e Vardanit me zemrën e tij. Unë krijoj një kanavacë në të cilën ju krijoni një vepër arti duke lexuar.
A është e mundur të zëvendësohet leximi me teknologji të lartë apo do të mbijetojë si një arritje e përhershme qytetëruese?
– Teknologjitë moderne janë totalitare. Ata imponojnë një imazh të diçkaje në ekran. Leximi jep lirinë e të menduarit dhe krijimin e imazhit të vet. Kjo është liria që sjell letërsia.
A ka dallim kur shkruan libra si Andrej Makin dhe kur i ke shkruar me pseudonimin Gabriel Osmond?
– Fryma krijuese dhe frymëzimi janë të njëjta. Sigurisht, stili dhe mënyra e të shkruarit mund të jenë paksa të ndryshme.
Si i shihni dilemat nëse jeni shkrimtar ruso-francez apo franko-rus? Është po aq e rëndësishme sa dilema nëse gjyshja juaj ka qenë vërtet franceze, për të cilën ka versione të ndryshme?
– Gjyshja ime ishte franceze, e cila jetonte jo shumë larg Parisit dhe ajo pjesë e identitetit tim është reale. Pjesa e parë e pyetjes suaj është shumë e rëndësishme për komunikimin e përditshëm dhe gjuhën politike, por kur bëhet fjalë për letërsinë hyjmë në një sferë më të lartë. Arrijmë në gjuhën poetike dhe gjithçka ndryshon. Ekziston një gjuhë e vetme poetike, e cila shpjegon se si, le të themi, e kuptojmë poezinë japoneze, edhe pse nuk dimë japoneze. Gjuha universale e poezisë na ndihmon të njohim pikturat, pemët, zogjtë dhe gjithçka për të cilën flasin vargjet e poetit japonez. Ne e njohim veten përmes asaj gjuhe universale. Ose, për shembull, ne njohim personazhin e Princit Andrey nga romani i Tolstoit “Lufta dhe Paqja”, i cili jetoi dy shekuj më parë dhe vdiq në kohën e Napoleonit, por ata arrijnë ta njohin atë personalitet dhe ta kuptojnë atë. Kjo është ajo që sjell një bukuri stili që është përtej fjalës, diçka që lidh epoka, vende dhe popuj.
Përveç asaj gjuhe universale të letërsisë, a ka edhe ndonjë “lidhje të fshehtë” midis asaj që ju e quani “pikëpamja ruse e botës” dhe frëngjishtes, e cila, për disa arsye, është e afërt edhe me kombet e tjera sllave?
– Gjatë disa shekujve, gjuha frënge ishte pothuajse gjuha zyrtare e elitës ruse. Nëse flasim për Tolstoin, ai shkroi për shoqërinë e lartë ruse në “Lufta dhe Paqja”. Leo Tolstoi e fillon romanin e tij, i cili përshkruan epikën më të madhe kombëtare ruse, në frëngjisht. Faqet e para të një prej romaneve më të mëdhenj rus janë në frëngjisht. Pushkin, poeti më i madh kombëtar i Rusisë, fliste gjithashtu frëngjisht dhe gjysma e korrespondencës së tij është në frëngjisht. Ai gjithashtu shkëmbente letra në frëngjisht me të fejuarën dhe gruan e ardhshme.Zgjedhje personale
A ka qenë subjekt i doktoraturës suaj franceze nobelisti rus Ivan Bunin, i cili i dha fund jetës në Paris?
– Bunin shkroi kryesisht tregime të shkurtra, por ai shkroi edhe romanin biografik “Jeta e Arsenjevit”. Pyetja që Bunin shtron këtu është nëse jeta që ai bëri në Rusi është zhdukur plotësisht dhe nëse ne të gjithë po zhdukemi në një farë mënyre. Kjo është një pyetje që secili mund t’ia bëjë vetes – a do të zhduken të gjitha ato vite që kam jetuar pas meje, apo do të mbetet diçka që do të ndryshojë jetën time. Mund të themi se ka diçka, por që të jetë aty, duhet të sillemi ndryshe. Por mund të themi gjithashtu se do të jetojmë si më parë – të pasurohemi dhe të vdesim. Kjo është zgjedhja e secilit prej nesh. Unë nuk jam moralist, as prift që do të thotë se duhet shkuar në kishë për liturgji, për t’u lutur, por e kam fjalën për atë zgjedhje. Stalini, për shembull, mbaroi seminarin dhe donte të bëhej prift, por çfarë u bë ai? Nazistët mbanin rripa, kopset e të cilëve shkruanin “Vetëm Zoti” dhe kryen gjenocid…
Rele dhe përkthim i keq
Emigracioni serb i pasluftës në Francë u ankua gjatë shpërbërjes së ish-Jugosllavisë se kishte probleme për shkak të demonizimit mediatik të Serbisë. Cila është situata me rusët tani për shkak të luftës në Ukrainë, për shkak të së cilës janë sulmuar edhe klasikët rusë – shkrimtarët dhe kompozitorët?
– Tani situata është e njëjtë me rusët. Stafetën e kemi marrë nga serbët. Tani serbët janë të qetë dhe radha e rusëve.
Keni apo keni pasur kontakte me shkrimtarët serbë në Francë?
– Në Paris takova vetëm botuesin tim nga Paideja, Petar Zhivadinović, të cilin e vlerësoj shumë – një filozof i madh, një burrë shumë trim, guximtar dhe inteligjent. Përmes bisedës me të, mund të mësoja më shumë për luftën në Jugosllavi.
A keni qenë në Rusi që kur ju dhanë azil në Francë gati katër dekada më parë dhe a po përkthehen librat tuaj në rusisht?
– Po, kam shkuar disa herë. Librat e mi janë përkthyer edhe në rusisht, por ato përkthime nuk janë të mira.
