Kur Ukraina fitoi më në fund pavarësinë e saj nga Bashkimi Sovjetik në vitin 1991, ajo mbante arsenalin e tretë më të madh bërthamor në botë – rreth 1,900 koka strategjike, 176 raketa balistike ndërkontinentale (ICBM), 44 bombardues strategjikë dhe pothuajse 3,000 koka bërthamore taktike.
Rritja e çarmatimit bërthamor
Para kësaj, lëvizja e Ukrainës para pavarësisë donte që Kievi të nënshkruante traktatin e mospërhapjes bërthamore (NPT), ndoshta për të fituar miratimin dhe mbështetjen ndërkombëtare. Angazhimi u përfshi në Deklaratën e saj të Sovranitetit më 16 korrik 1990. Në të, Ukraina u zotua “të mos pranojë, prodhojë ose të marrë armë bërthamore”. Vendimi nuk ishte unanim pasi disa mendonin, me atë që tani duket si ndërgjegje, se ata duhet t’i mbanin armët si një pengesë ndaj agresionit të ardhshëm rus.
Në vitin 1991 shpërbërja e Bashkimit Sovjetik u zyrtarizua dhe u zëvendësua nga Komonuelthi i Shteteve të Pavarura (CIS). Në dhjetor, vendet e CIS nënshkruan “Marrëveshjen e Minskut për Forcat Strategjike”, e cila ishte miratimi që Rusia do të kishte kontrollin e arsenalit bërthamor sovjetik në tërësi.
Përjashtimi i vetëm ishte për tre kombet në territorin e të cilëve mbaheshin ende armët, Bjellorusia, Kazakistani dhe Ukraina, ruajtën të drejtën e vetos për përdorimin e tyre deri sa u çmontuan me një datë të synuar në fund të vitit 1994.
Kjo u pasua nga Protokolli i Lisbonës i vitit 1992 me të cilin të tre vendet ranë dakord t’i kthenin të gjitha armët Rusisë dhe të nënshkruanin NPT-në dhe Traktatin për Reduktimin e Armëve Strategjike (START); për të cilat iu dhanë deri në shtatë vjet kohë për të përfunduar procesin.
Pavarësisht këtyre angazhimeve, disponimi në Ukrainë gjatë viteve 1992-1993 po lëvizte gjithnjë e më shumë drejt ruajtjes së armëve bërthamore që ajo mbante. Kievi filloi të vendosë proceset e menaxhimit administrativ për forcat e tij bërthamore dhe pretendoi pronësinë e kokave të luftës.
Nën presionin e SHBA-ve, të cilat ofruan stimuj financiarë për të hequr dorë nga armët, Ukraina ra dakord në fund të prillit 1993, ata do të hiqnin dorë nga 40 për qind e kokave të saj, por vetëm nëse START-it i shtoheshin edhe 13 parakushte të tjera, të cilat përfshinin garanci shtesë të sigurisë. nga Rusia dhe SHBA, financimi për çmontimin dhe kompensimi për humbjen e materialit bërthamor.
Kjo shkaktoi diskutime trepalëshe midis Ukrainës dhe dy superfuqive mbi denuklearizimin e Ukrainës, të cilat çuan në janar 1994 në të ashtuquajturën “Deklaratë Trilaterale”. Me këtë Ukraina u angazhua për çarmatimin e plotë bërthamor duke rënë dakord të transferojë të gjitha kokat e luftës në Rusi, në këmbim të mbështetjes ekonomike për çmontimin e armëve dhe infrastrukturës, kompensim financiar për humbjen e materialit bërthamor dhe garancitë e sigurisë nga SHBA dhe Rusia. Ukraina ratifikoi START më 3 shkurt 1994, por nuk pranoi të aderojë në NPT pa garanci të mëtejshme sigurie.
Memorandumi i Budapestit mbi Garancitë e Sigurisë
U ra dakord që kishte nevojë për të zyrtarizuar më tej angazhimet e sigurisë midis Ukrainës, SHBA-së dhe Rusisë, si dhe për Bjellorusinë dhe Kazakistanin. Së bashku me Mbretërinë e Bashkuar, ishte planifikuar të përfshinte këto garanci sigurie kundër kërcënimit ose përdorimit të forcës kundër territorit ose pavarësisë politike të të treve përmes Memorandumit të Budapestit mbi Garancitë e Sigurisë, i cili u nënshkrua më 5 dhjetor 1994.
Ai premtoi se do të respektonte sovranitetin dhe kufijtë ekzistues të Ukrainës në këmbim të të cilit, Kievi zyrtarisht aderoi në NPT si një shtet pa armë bërthamore dhe ratifikoi START së bashku me SHBA-në, Rusinë, Bjellorusinë dhe Kazakistanin duke sjellë traktatin në fuqi.
Deri në qershor 1996, Ukraina kishte transferuar të gjitha kokat bërthamore në Rusi për shkatërrim dhe kishte mbyllur dhe çmilitarizuar të gjitha bazat e saj strategjike bërthamore. U vendosën pajisje për prishjen e motorëve të mbetur të raketave balistike dhe bombarduesve strategjikë.
Në vitin 2009 Rusia dhe SHBA lëshuan një deklaratë të përbashkët, duke konfirmuar se garancitë e sigurisë të bëra në Memorandumin e Budapestit të vitit 1994 do të mbeten të vlefshme pasi skadonte START.
Megjithatë, pesë vjet më vonë, presidenti rus Vladimir Putin hodhi poshtë garancitë që dha nën Budapestin me aneksimin e paligjshëm të Krimesë dhe pushtimin e territoreve ukrainase, të cilat u hodhën mënjanë me pushtimin në shkallë të plotë të vitit 2022. Nuk duhet të jetë çudi që Kievi heziton të pranojë ndonjë garanci sigurie të ardhshme nga Moska.
