Holokausti ne kuptimin religjioz Hebraik ka kuptim te flijimit, ndërsa, termi Shoah ka kuptim te katastrofës.
Populli Hebrej gjate luftës se dyte botërore pësoi shoah dhe nga nacizmi gjerman u përgjysmua si pasoj te shkatërrimit nëpërmjet vrasjeve, likfidimit, pushkatimit djegieve deri ne përmasa gjenocide.
Serbia e shpalli veten si Serbien Juden frai sepse i zhduki 37000 Hebrej. Në raport me popullatën prezentë hebraike përqindja ishte shume e madhe.
Kosova gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe Holokaustit përjetoi një periudhë të trazuar, të shënuar nga ndikimi i forcave pushtuese dhe ndryshimet politike e shoqërore në rajon. Kjo periudhë ishte komplekse dhe shumëdimensionale, duke përfshirë bashkëpunimin me pushtuesit, rezistencën ndaj tyre dhe ndikimin mbi popullsinë hebreje dhe shqiptare.
Situata politike në Kosovë
Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Kosova ishte nën pushtimin italian (1939-1943) dhe më pas gjerman (1943-1944). Pas pushtimit italian të Shqipërisë në vitin 1939, italianët aneksuan disa rajone të Kosovës dhe i përfshinë ato në atë që quhej “Shqipëria e Madhe”. Kjo solli një periudhë ndryshimesh të konsiderueshme politike dhe sociale.
Hebrenjtë në Kosovë
Hebrenjtë që jetonin në Kosovë dhe rajonet përreth u gjendën në rrezik për shkak të politikave naziste kundër tyre. Megjithatë, në disa raste, popullsia shqiptare dhe kosovare ndihmoi hebrenjtë të strehoheshin dhe të mbroheshin nga ndjekjet naziste.
Roli i shqiptarëve në mbrojtjen e hebrenjve
- Shqiptarët, përfshirë ata në Kosovë, u dalluan për ndihmën e tyre ndaj hebrenjve gjatë Holokaustit, duke iu përmbajtur traditës së “Besa”-s (një kod nderi që kërkon mbrojtjen e të tjerëve, pavarësisht rreziqeve).
- Ka histori ku familjet shqiptare strehuan dhe mbrojtën hebrenjtë nga depërtimet naziste. Në disa raste, kjo ndihmë vinte me kosto të lartë për vetë ata dhe familjet e tyre.
Konfliktet dhe ndikimi i luftës
Në Kosovë, Lufta e Dytë Botërore shkaktoi ndarje të thella midis komuniteteve dhe tensione etnike. Disa grupe shqiptare bashkëpunuan me forcat pushtuese italiane dhe gjermane, ndërsa të tjerë iu bashkuan lëvizjes partizane që luftonte kundër nazistëve dhe bashkëpunëtorëve të tyre.
Pasojat e luftës
Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, Kosova u rikthye nën kontrollin e Jugosllavisë dhe u bë pjesë e Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë. Kjo periudhë pasoi me ndëshkime për bashkëpunëtorët e nazistëve dhe ndryshime të thella politike e shoqërore.
Trashëgimia e kësaj periudhe
Përgjatë viteve, Kosova ka ruajtur kujtimet e ndihmës së popullit shqiptar ndaj hebrenjve. Për këtë arsye, shqiptarët janë vlerësuar nga institucione ndërkombëtare si “Të Drejtë midis Kombeve” për aktet e tyre humanitare gjatë Holokaustit. Kjo trashëgimi tregon një anë të ndritshme të solidaritetit dhe humanizmit në një kohë të errët për historinë botërore.
Me hyrjen e gjermanëve në Prishtinë në vitin 1941, gjatë Luftës së Dytë Botërore, situata për hebrenjtë në Kosovë u përkeqësua ndjeshëm. Gjermanët, duke ndjekur ideologjinë dhe politikën naziste të Holokaustit, nisën fushata të koordinuara për të identifikuar, arrestuar dhe deportuar hebrenjtë që jetonin në rajon.
Çfarë ndodhi në Prishtinë?
- Hyrja e gjermanëve dhe implementimi i politikave antisemite:
- Në vitin 1941, pas tërheqjes së italianëve dhe hyrjes së gjermanëve, Kosova ra nën kontrollin e Reich-ut të Tretë. Nazistët vendosën menjëherë politikat e tyre antisemite, duke u bazuar në regjistrat dhe të dhënat që kishin për popullsinë hebreje.
- Në Prishtinë dhe qytete të tjera, hebrenjtë ishin tashmë një grup i njohur dhe identifikuar. Gjermanët nisën arrestimet e tyre në përputhje me planin për “zgjidhjen përfundimtare”.
- Arrestimi dhe tubimi i hebrenjve:
- Hebrenjtë e Prishtinës u mblodhën në masa nga forcat gjermane, shpesh me ndihmën e bashkëpunëtorëve lokalë. Këta individë, burra, gra dhe fëmijë, u arrestuan dhe u grumbulluan në vendet e caktuara përpara depërtimit.
- Një numër i konsiderueshëm hebrenjsh nga Prishtina u arrestuan dhe më pas u dërguan në kampin e përqendrimit të Sajmishte (në afërsi të Beogradit), i cili ishte nën kontrollin e Gestapos.
- Deportimi në Sajmishte dhe më tej:
- Kampi i Sajmishte, i njohur edhe si Kampi i Esnafit të Vjetër (Staro Sajmište), ishte një nga kampet e para të përqendrimit në Ballkan të administruar nga nazistët. Atje, shumë hebrenj u torturuan, u vranë ose vdiqën nga kushtet çnjerëzore.
- Ata që mbijetuan në Sajmishte shpesh dërgoheshin më tej në kampe përqendrimi të tjera më të mëdha, si Bergen-Belsen, një nga kampet më famëkeqe të Reich-ut në Gjermani. Në Bergen-Belsen, mijëra hebrenj dhe të burgosur të tjerë vdiqën nga uria, sëmundjet dhe ekzekutimet.
Pse ndodhi kjo?
- Politika e nazistëve për “Zgjidhjen Përfundimtare”:
- Deportimi dhe asgjësimi i hebrenjve ishin pjesë e planit nazist për të shfarosur hebrenjtë nga Evropa. Gjermanët përdorën të gjitha mjetet e tyre për të identifikuar dhe kapur hebrenjtë në territoret që kontrollonin.
- Përfshirja e bashkëpunëtorëve lokalë:
- Disa bashkëpunëtorë lokalë, për arsye politike, personale ose nën trysninë e gjermanëve, dhanë ndihmë për identifikimin e hebrenjve në Kosovë. Ky bashkëpunim e përshpejtoi procesin e deportimit.
- Rezistenca dhe solidariteti:
- Përkundër këtyre ngjarjeve të dhimbshme, shumë shqiptarë në Kosovë u përpoqën të ndihmonin hebrenjtë duke i fshehur, duke u ofruar strehim ose duke i ndihmuar të largoheshin drejt zonave më të sigurta.
Pasojat
Depërtimi i hebrenjve të Kosovës ishte një akt tragjik dhe pjesë e Holokaustit të përgjithshëm që preku miliona njerëz në të gjithë Evropën. Hebrenjtë nga Kosova ishin një komunitet i vogël, por i rëndësishëm, dhe ky episod tragjik i la pasoja të thella në historinë e rajonit. Kujtimi i këtyre ngjarjeve është thelbësor për të nderuar viktimat dhe për të kuptuar pasojat e ideologjive të urrejtjes dhe diskriminimit.
Të dhënat për numrin e saktë të hebrenjve në Kosovë gjatë Luftës së Dytë Botërore janë të vështira për t’u përcaktuar me saktësi, për shkak të mungesës së regjistrimeve të plota dhe shkatërrimit të shumë dokumenteve gjatë dhe pas luftës. Megjithatë, historianët dhe studiuesit kanë dhënë disa vlerësime të përgjithshme.
Numri i hebrenjve në Kosovë gjatë Luftës së Dytë Botërore
- Popullsia hebreje në Kosovë: Para Luftës së Dytë Botërore, në Kosovë jetonin rreth 500 deri në 600 hebrenj. Kjo popullsi ishte kryesisht e përqendruar në qytete si Prishtina, Prizreni, Gjakova dhe Peja.
- Prishtina: Numri i hebrenjve që jetonin në Prishtinë përpara dhe gjatë luftës vlerësohet të ketë qenë rreth 300-350 individë. Kjo përfshinte familje tregtarësh, zejtarësh dhe intelektualësh hebrenj që ishin pjesë e komunitetit urban.
Çfarë ndodhi me ta gjatë luftës?
- Depërtimet dhe vrasjet:
- Me hyrjen e gjermanëve në Kosovë në vitin 1941, hebrenjtë u vunë në shënjestër të politikave naziste të shfarosjes. Një pjesë e madhe e hebrenjve të Prishtinës dhe qyteteve të tjera u arrestuan dhe u deportuan në kampet e përqendrimit si Sajmishte (në Serbi) dhe më pas në kampet më të mëdha të shfarosjes në Evropë.
- Shumë prej tyre nuk i mbijetuan kushteve çnjerëzore të këtyre kampeve.
- Strehimi dhe ndihma nga shqiptarët:
- Një numër hebrenjsh u fshehën dhe u mbrojtën nga shqiptarët vendas, në përputhje me traditën e “Besa”-s, duke treguar solidaritet dhe humanizëm të jashtëzakonshëm. Kjo ndihmë ishte një dritë shprese në një kohë të errët për popullsinë hebreje.
Pas luftës
Pas Luftës së Dytë Botërore, shumë pak hebrenj mbetën në Kosovë. Shumica e atyre që i mbijetuan luftës emigruan drejt Izraelit, ku formuan një diasporë të vogël kosovaro-hebreje.
Komuniteti i hebrenjve kosovarë që emigruan në Izrael pas Luftës së Dytë Botërore përfaqëson një pjesë të vogël, por të rëndësishme të historisë së lidhjeve midis shqiptarëve dhe hebrenjve. Pas Holokaustit dhe përfundimit të luftës, shumica e hebrenjve që mbijetuan në Kosovë u larguan nga vendi, kryesisht drejt Izraelit, ku u integruan në shoqërinë izraelite.
Kosovaro-hebrejtë në Izrael
- Emigrimi drejt Izraelit:
- Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore dhe formimit të shtetit të Izraelit më 1948, shumë hebrenj nga Kosova dhe rajonet e tjera të ish-Jugosllavisë u zhvendosën në Izrael për të ndjekur një jetë më të sigurt dhe më stabile.
- Shumica e këtyre individëve ishin të mbijetuar të Holokaustit ose pasardhës të tyre.
- Numri i kosovaro-hebrejve në Izrael:
- Komuniteti kosovaro-hebre në Izrael është relativisht i vogël. Megjithatë, nuk ka një numër të saktë të dokumentuar, pasi hebrenjtë që emigruan nga Kosova shpesh përfshiheshin në kategorinë e hebrenjve jugosllavë.
- Vlerësohet se disa qindra individë, kryesisht nga qytetet si Prishtina, Prizreni dhe Gjakova, u vendosën në Izrael pas luftës.
- Integrimi në shoqërinë izraelite:
- Kosovaro-hebrejtë u integruan me sukses në shoqërinë izraelite dhe kontribuuan në zhvillimin e shtetit të ri. Disa prej tyre vazhduan traditat kulturore dhe gjuhësore të Ballkanit, duke mbajtur një lidhje me vendet nga ku kishin ardhur.
- Në disa raste, trashëgimia e lidhjes së tyre me shqiptarët është përmendur me krenari, sidomos në kontekstin e ndihmës dhe mikpritjes që shqiptarët i ofruan hebrenjve gjatë Holokaustit.
Marrëdhëniet mes shqiptarëve dhe kosovaro-hebrejve në Izrael
- Vlerësimi i traditës shqiptare:
- Kosovaro-hebrejtë dhe hebrenjtë me origjinë shqiptare në Izrael kanë ruajtur respekt të madh për shqiptarët dhe traditën e tyre, veçanërisht për konceptin e “Besa”-s, që ishte thelbësor në shpëtimin e hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore.
- Disa nga këta hebrenj kanë ndihmuar në promovimin e marrëdhënieve pozitive ndërmjet Izraelit dhe Shqipërisë, si dhe Kosovës.
- Figura të njohura:
- Ndër komunitetin hebre që ka origjinë nga Kosova, disa individë janë bërë të njohur për promovimin e lidhjeve shqiptaro-hebreje. Shembuj specifikë mund të përfshijnë akademikë, aktivistë ose historianë që kanë kontribuar në dokumentimin e këtyre marrëdhënieve.
- Muzeu dhe memoriali:
- Në Izrael, ka interes për të ruajtur kujtesën historike të shpëtimit të hebrenjve nga shqiptarët dhe kosovarët. Disa prej këtyre historive janë përfshirë në arkivat e Yad Vashem, muzeut izraelit të Holokaustit.
Kosova dhe Izraeli sot
Kosova dhe Izraeli kanë vendosur marrëdhënie diplomatike në vitin 2021. Komuniteti kosovaro-hebrej në Izrael dhe kosove është një urë e rëndësishme midis dy vendeve dhe një dëshmi e lidhjeve historike dhe humanitare.
Dr. Hysen Hyseni
Kryetar i Komunitetit Hebrej H Bet Israel Kosova
