Më 17 janar 2023, Privat Damabakizi, 35 vjeç dhe gruaja e tij Nelly po punonin në një fushë pranë fermës së tyre në Republikën e Afrikës Qendrore, pranë kufirit me Kamerunin, kur mori një telefonatë nga vëllai i tij, Elwin. Doli se shtatë burra të armatosur me uniforma kamuflazhi sapo ishin ngjitur me kamionçina në shtëpinë e Damabakizit në Bouar, një qytet rreth 7 kilometra larg fushës.
Burrat ishin të bardhë dhe të veshur me kapuça, kujton Alvin në një intervistë për Radion Evropa e Lirë. Ata flisnin pak frëngjisht, gjuhën kryesore në vend. Ata ishin rusë, të cilët gjenden shpesh në këtë zonë. Ata kërkonin Damabakizin. “Unë u shqetësova. E thirra dhe e pyeta se çfarë kishte bërë, pse rusët po e kërkonin,” tha Alvini “Këta njerëz janë njerëz të këqij.”
Privat i tha Alvinit të mos shqetësohej dhe tha se do të vinte menjëherë në shtëpinë e tij. Alvini e këshilloi të kontaktonte policinë.
Kur Damabakizi mbërriti në shtëpi pak kohë më vonë, personat me kamuflazh e kapën dhe e hodhën në një nga kamionët e tyre, duke e rrahur me kondakë pushke dhe duke e goditur me bajoneta. Të nesërmen, pas thirrjeve të përsëritura drejtuar autoriteteve lokale, tha Alvin, prokurorët i thanë atij se Privat ishte akuzuar për blerjen e sendeve – me gjasë radiot – që ishin vjedhur nga një bazë ushtarake aty pranë e përdorur nga mercenarët rusë.
Alvini dhe Nelli nuk e panë më Privatin. Ata besojnë se ai u torturua para vdekjes së tij. Ata nuk e dinë se ku është trupi i tij.
Shërbimi i rrezikshëm i sigurisë
E pasur me burime natyrore, e copëtuar nga konflikti etnik, e përfshirë nga varfëria ekstreme dhe korrupsioni endemik, Republika e Afrikës Qendrore (CAR) ka qenë prej kohësh një shembull i një shteti të dështuar . Është bërë edhe një laborator për një eksperiment të rrezikshëm politik: kapjen e shtetit nga një kompani private. Në këtë rast, është një kompani që kombinon luftimin dhe sigurinë me interesat fitimprurëse tregtare, kryesisht minierat e arit, diamantit dhe drurit.
Është Wagner PMC, e krijuar më shumë se një dekadë më parë nga Yevgeny Prigozhin , e cila është rritur në një nga forcat luftarake më të fuqishme të Rusisë, në ballë të operacioneve ushtarake në Siri, Libi dhe, më e rëndësishmja, Ukrainë. Prigozhin krijoi gjithashtu rrjete paralele biznesi që me kalimin e kohës u zgjeruan në fusha të tilla të ndryshme si dorëzimi i drekës në shkollë në Rusi dhe eksporti dhe importi i drurit të fortë në Afrikë.
Zyrtarisht, Wagner PMC nuk ekziston më pas vdekjes së Prigozhin në një aksident avioni në gusht 2023. Njësitë e armatosura të kompanisë u ndanë dhe u bënë pjesë e Ministrisë së Mbrojtjes dhe departamenteve të tjera ruse. Por biznesi fitimprurës i Prigozhin mbetet kryesisht, veçanërisht në CAR, ku gjeneron qindra miliona dollarë të ardhura nga minierat e diamanteve dhe arit, prerjet e drurit, trafiku i armëve dhe burime të tjera.
Që nga viti 2018, luftëtarët e Wagner PMC kanë vepruar si shërbimi personal i sigurisë së presidentit të vendit, Faustin-Archange Touaderá , duke mbështetur njëkohësisht qeverinë e tij.
Pasi fitoi zgjedhjet presidenciale të 2015, Touadera u rizgjodh në dhjetor 2020, megjithëse vota u rrezikua nga veprimet e rivalit të Touadera, François Bozizé , i cili u ndalua të kandidonte për ato që disa vëzhgues i konsideruan të dyshimta.
Ndërkohë, njësitë pasardhëse të Wagner PMC në CAR janë bërë një forcë policore paraushtarake që vepron jashtë ligjit dhe kryen krime pa u ndëshkuar. Në Republikën e Afrikës Qendrore, Grupi Wagner “ekzekutoi një plan për të kapur shtetin duke mbështetur regjimin e kriminalizuar të presidentit të Afrikës Qendrore dhe rrethit të tij, duke ndërtuar fuqinë ushtarake, duke siguruar akses në minerale të vlefshme, duke grabitur dhe terrorizuar popullatën”, sipas një raporti të vitit 2023 nga The Sentry, një organizatë joqeveritare amerikane kërkimore nga Georgeoo. Njerëzit që kanë rënë viktima të mercenarëve rusë thonë se mund të konfirmojnë se këto njësi janë të frikshme.
Adam (ai kërkoi që ta thërrisnin vetëm ashtu siç ishte), një tregtar në një fshat dy orë me makinë në jugperëndim të kryeqytetit të CAR, Bangui, tha se dyqani i tij ishte plaçkitur nga “djem të bardhë me tatuazhe dhe maska” që flisnin rusisht. “Jashtë kryeqytetit… ka shumë njerëz që vuajnë dhe askush nuk e di për këtë,” thotë Adam “Ky është rasti im, por ka ndodhur me shumë njerëz të tjerë në vende dhe rajone të ndryshme.”
Mizori e shfrenuar
Kur mercenarët e Wagner PMC mbërritën për herë të parë në CAR në 2018, qëllimi i tyre zyrtar ishte “të trajnojnë dhe ushtrojnë forcat e sigurisë” të qeverisë Touadera. Wagneritët krijuan kompaninë Sewa Security Services, e cila u bë një strukturë lokale që kontrollonte luftëtarët rusë në vend. Më vonë, një forcë më e madhe e ish mercenarëve të PMC të Wagner u inkorporua në Ministrinë e Mbrojtjes Ruse me emrin “Korpusi i Afrikës”.
Sipas disa vlerësimeve, në kulmin e pranisë së Wagner në CAR, mund të ishin përfshirë deri në 2,300 luftëtarë. Në shtator të vitit të kaluar, ish-komandanti i grupit sulmues Wagner PMC u emërua këshilltar kryesor i Touadera-s për çështjet e sigurisë.
Shumë meritojnë trupat ruse për kontrollin e konfliktit dhjetëvjeçar, i cili u nxit nga dallimet fetare dhe etnike dhe një luftë për kontrollin e pasurisë së CAR. Megjithatë, në vitet e fundit, aktivistët, reporterët dhe ekspertët kanë grumbulluar një mori provash që tregojnë për vrasje, tortura, ekzekutime, rrëmbime, përdhunime dhe vjedhje të lidhura në mënyrë të besueshme me PMC të Wagner dhe pasardhësit e saj.
Midis 2018 dhe 2024, mercenarët rusë u përfshinë në më shumë se 100 angazhime luftarake dhe kryen mbi 360 akte dhune kundër civilëve, sipas të dhënave të përpiluara nga projekti i të dhënave të vendndodhjes dhe ngjarjeve të konfliktit të armatosur, një organizatë jofitimprurëse me bazë në SHBA që gjurmon ngjarjet e dhunshme në mbarë botën. Si rezultat, të paktën 786 njerëz vdiqën.
Në vitin 2021, një koalicion i grupeve rebele organizoi një grusht shteti të pasuksesshëm kundër Touadera pasi zgjedhjet presidenciale u kundërshtuan. Vagneritët ndihmuan trupat qeveritare të zmbrapsnin këtë sulm. Pas kësaj, ambasadori rus në CAR, Vladimir Titorenko , deklaroi se “ushtarët rusë do të qëndrojnë derisa rebelët dhe banditët e grupeve të armatosura të shkatërrohen plotësisht”.
Në raportin e saj të vitit 2022, Human Rights Watch përmendi më shumë se tre duzina njerëz që ishin viktima të krimeve të ndryshme midis shkurtit 2019 dhe nëntorit 2021. Ata të gjithë thanë se krimet ishin kryer nga njerëz të bardhë që flisnin rusisht, gjë që dëshmitarët e njohën.
Një grup pune i OKB-së që shqyrton përdorimin e mercenarëve në CAR dhe gjetkë ka raportuar dëshmi të dëshmitarëve që përshkruajnë oficerët rusë që kryejnë përdhunim dhe dhunë seksuale ndaj grave, burrave dhe vajzave. Shumë viktima ngurrojnë të paraqesin ankesa zyrtare tek autoritetet nga frika e ndëshkimit, vuri në dukje grupi.
Ka raportime për tortura; Një metodë e zakonshme, sipas një grupi monitorues të OKB-së, përfshin lidhjen e organeve gjenitale të një personi me telat elektrikë dhe më pas goditjen e tyre me energji elektrike.
“Kontributi i mirëpritur i forcave ruse në përmirësimin e situatës së sigurisë është në kontrast me shkeljet e të drejtave të njeriut që ata kryejnë,” tha zyrtari i emëruar nga OKB, Yao Agbetse në një raport të veçantë të botuar në gusht 2022. Rrëfimet e dëshmitarëve okularë tregojnë për “brutalitet të shfrenuar” nga ana e mercenarëve rusë.
“Kur të flas me ju, e di se ata do të reagojnë dhe kam frikë”, tha Alvin Damabakizi për Radion Evropa e Lirë në nëntorin e kaluar, “Nuk e di se çfarë mund të ndodhë me mua nesër apo pasnesër.
Në mëngjesin e 9 gushtit 2024, Adami ishte duke punuar në dyqanin e tij të vogël ushqimor në fshatin Mbaiki, kur vuri re dy kamionçina dhe disa motoçikleta që po shkonin drejt qytetit. Një grup burrash të armatosur rëndë filluan t’u jepnin urdhra burrave dhe djemve vendas, duke kërkuar që të tregonin identifikimin.
Disa prej tyre rezultuan se ishin anëtarë të Forcave të Armatosura të Afrikës Qendrore, të njohura me shkurtesën FACA. Ata rrahën Adamin dhe disa burra të tjerë, duke kërkuar të dinin nëse kishin armë dhe, nëse po, ku.
Sipas Adamit, ata u pasuan nga “djem të bardhë me tatuazhe dhe maska” që flisnin rusisht. Ata hynë në dyqanin e tij dhe mbushën makinat me sende të vjedhura: “Më morën këpucë, çadra, soba, oriz, vaj gatimi, deri edhe barna veterinare. Ma boshatisën dyqanin”.
Kolona vazhdoi më pas në një fshat tjetër, ku vazhdoi plaçkitjen e dyqaneve, duke kërkuar që burrat vendas të tregonin identifikimin. Adami tha se kushëriri i tij, i cili u përpoq të arratisej, u plagos dhe u hodh në një kamion me burra të tjerë. Sipas Adamit, rusët e kanë përzënë kamionin rreth 2 kilometra larg, pas së cilës i kanë prerë fytin kushëririt të tij. “Ata e lanë jashtë rrugës kryesore, 10 minuta më këmbë, në shkurre, më pas i lidhën një litar rreth barkut dhe e varën nga një pemë aty pranë”, thotë Adam.
“Kujt duhet të ankohem?”
Igor Ngaisse tha se halla e tij Albertina u vra nga luftëtarët rusë në dhjetor 2020, ndoshta gjatë një shkëmbimi zjarri me rebelët.
Ai tha se ishte në shtëpinë e tij të vogël në Sibut, një fshat në veri të Banguit, më 25 janar 2021, kur papritmas dëgjoi të shtëna jashtë. Ai priti derisa të shtënat u shuan, pastaj shikoi nga dhoma e tij dhe pa një ushtar rus që po ecte nëpër korridor. Sipas Igor, ai doli me vrap nga shtëpia ndërsa ushtari filloi të qëllonte me automatik në të gjitha dhomat.
Ngaisse tha se motra e tij më e vogël 25-vjeçare mbeti në shtëpi, por nuk u lëndua. Pas incidentit, i cili u mbulua nga mediat lokale, Ngaisse kërkoi ndihmë nga komisari i policisë lokale dhe ata u takuan me një oficer të lartë rus, i cili i ofroi atij 5,000 franga të Afrikës Qendrore (rreth 8 dollarë), të cilat rezultuan se ishin thjesht një këmbim i lirë nga xhepi i tij. I fyer Ngaisse nuk pranoi. “Nëse duhet të ankohem, kujt duhet t’i ankohem ai nuk e kuptoj se çfarë po ndodh në këtë vend.
“Numri i viktimave të shkeljeve të të drejtave të njeriut nga mercenarët e Wagnerit vazhdon të rritet,” tha Elena Aparats , e cila drejtoi grupin punues të OKB-së për mercenarët, për Radion Evropa e Lirë, “Për fat të keq, nuk ka hetime të koordinuara dhe asnjë përgjegjësi efektive.”
Rusët në CAR janë bërë të njohur për taktikat e tyre brutale të frikësimit të njerëzve, madje edhe atyre që ata vetë i kanë trajnuar. Si në rastin e Jose Befios, i cili më parë ishte rekrutuar nga forcat qeveritare dhe ishte trajnuar nga Wagneritët për të komanduar një njësi lokale të milicisë kombëtare të njohur si Anti-Balaka.
Befio, për të cilin monitoruesit e OKB-së thonë se ishte i përfshirë në krimet e tij të dhunshme, më vonë braktisi mbështetjen e tij për qeverinë dhe aleatët e saj rusë. Sipas xhaxhait të tij, Bachir Itumanji , dhe dy grave të tij, ai foli kundër disa prej krimeve të kryera nga mercenarët rusë. Këtu është historia e tij.
Më 23 korrik 2024, Befio ishte duke fjetur në shtëpinë e tij në qytetin qendror të Bukës, kur mercenarët rusë hynë në shtëpi për ta rrëmbyer atë dhe ndihmësin e tij të ngushtë. Itumanji tha se ai dhe të afërmit e tjerë u zgjuan herët në mëngjes nga tingujt e armëve dhe shpërthimeve. Kur gjithçka mbaroi në agim, ai shkoi me makinë në fabrikën lokale të pambukut ku kishte ndodhur shkëmbimi i zjarrit.
Itumanji tha se gjeti trupat e Befios dhe ndihmësit të tij atje. Vagneritët ua prenë kokën të dyve dhe këmbyen kokat e tyre, duke e vendosur kokën e Befios në krahët e asistentit dhe anasjelltas. Fotot e trupave u shpërndanë gjerësisht në të gjithë vendin. Misioni vëzhgues i OKB-së gjithashtu regjistroi incidentin.
Kalimtarët që ishin tashmë atje u thanë atyre që mbërritën se ishte punë e rusëve. Ata gjithashtu rrëmbyen tre fëmijët e vegjël të Befios dhe i mbajtën për disa ditë, tha Itumanji. Kur u kthyen te familja, të treve iu shkulën dhëmbët.
Vrasja e Jose Befios ishte pjesë e një sërë mizorish dhe ekzekutimesh publike të kryera nga mercenarët rusë dhe forcat qeveritare (FACA), thotë Charles Boussel , një ekspert në Grupin Ndërkombëtar të Krizave, një institut belg. “Terrori përdoret si armë sepse Wagner dhe FACA mund të mos kenë forca të mjaftueshme për të kontrolluar të gjithë territorin”, tha Bussel për Radion Evropa e Lirë, “Ata përdorin frikën, e cila mund të jetë një mënyrë efektive për t’i detyruar njerëzit të ndajnë informacione që janë me interes për autoritetet dhe aleatët e tyre rusë.
Prerja e kokës së Befios dhe fotot e masakrës ka të ngjarë të shërbejë gjithashtu si një paralajmërim, tha ai. “Ky mund të jetë një mesazh për komandantët e tjerë në terren: nëse i thyeni premtimet tuaja ndaj Wagneritëve, kjo është ajo që ju pret.”
Pavarësisht provave të gjera të mbledhura nga aktivistët e të drejtave të njeriut dhe përfaqësuesit e OKB-së, zyrtarët rusë në Moskë dhe Bangui kanë mohuar vazhdimisht akuzat se rusët kanë kryer krime në CAR. “Këshilltarët ushtarakë rusë nuk mundën dhe nuk morën pjesë në vrasje apo grabitje. Kjo është një tjetër gënjeshtër,” tha zëdhënësi i Kremlinit Dmitry Peskov në përgjigje të raportit të OKB-së për vitin 2021.
Radio Evropa e Lirë kontaktoi Ministrinë e Jashtme të CAR-së për të komentuar raportet për krimet ruse, por nuk mori përgjigje. Një zëdhënës i zyrës së Presidentit Touadera gjithashtu refuzoi t’u përgjigjej pyetjeve, duke thënë vetëm se “bashkëpunimi me Rusinë po zhvillohet mirë dhe ky [fakt] shqetëson vendet perëndimore që duan të demonizojnë Republikën e Afrikës Qendrore”.
Nuk ka asnjë shenjë se prania ruse në CAR do të zbehet së shpejti. Për më tepër, Touadera dhe administrata e tij po kërkojnë të thellojnë lidhjet. Muajin e kaluar, presidenti i CAR-së vizitoi Moskën, ku iu dha një pritje në tapetin e kuq dhe një paradë e vogël e gardës së nderit jashtë Kremlinit.
Një muaj më parë, një monument i ri për Yevgeny Prigozhin dhe Dmitry Utkin , komandanti i parë i Wagner PMC (kjo ishte shenja e tij e thirrjes), i cili vdiq së bashku me Prigozhin në gusht 2023, u shfaq në kryeqytetin e CAR, Bangui.
