Teksti i Punëve të Jashtme është riprodhuar më poshtë:
Nuk është e lehtë të jesh lider evropian në ditët e sotme. Uashingtoni, i cili ka qenë tradicionalisht aleati më i rëndësishëm i Evropës, po i kthen shpinën NATO-s dhe po zhvillon marrëdhënie më të ngushta me presidentin rus Vladimir Putin. Shtetet e Bashkuara kanë vendosur gjithashtu tarifa të gjera për pothuajse të gjitha importet evropiane, duke kërcënuar rritjen ekonomike të kontinentit. Në të njëjtën kohë, forcat ruse po përparojnë ngadalë por me siguri në Ukrainë, duke kërcënuar sovranitetin e saj. Gjëja e fundit që i duhet Evropës tani është një krizë tjetër.
Dhe tashmë është duke u përgatitur – në zemër të kontinentit. Nën udhëheqjen e Milorad Dodik, Republika Srpska – një grup territoresh nën kontrollin serb – po përpiqet të shkëputet nga Bosnja dhe Hercegovina. Dodik, një nacionalist serb pro-rus, ka minuar sistematikisht autoritetet qendrore të Bosnjës për një dekadë. Ai krijoi institucione paralele shtetërore dhe nxiti tensionet etnike, duke argumentuar se Republika Srpska duhet të shkëputet nga BiH për të mbrojtur popullin serb. Ai dëboi zyrtarët boshnjakë nga pothuajse gjysma e territorit të entitetit të tij. Për të ndalur këto lëvizje, institucionet shtetërore të Bosnjë-Hercegovinës ia ndaluan mbajtjen e detyrës dhe e dënuan me burg. Që atëherë, Dodik ka vizituar Izraelin, Rusinë dhe Serbinë, ndërsa në shtëpi ai mbrohet nga forcat e policisë lokale.
Nëse Republika Srpska ndahet vërtet, Evropa mund të përballet me probleme serioze. Nga viti 1992 deri në 1995, Bosnja dhe Hercegovina ishte skena e luftës midis boshnjakëve, kroatëve dhe serbëve – me Kroacinë dhe Serbinë që mbështesnin dy palët e fundit. Konfliktet ishin brutale: mijëra u vranë dhe udhëheqësit dhe zyrtarët serbë kryen gjenocid në Srebrenicë. Konflikti përfundoi vetëm pas ndërhyrjes së NATO-s dhe ndihmës së bashkësisë ndërkombëtare në krijimin e shtetit të sotëm të Bosnjë-Hercegovinës. Nëse BiH shembet, shumë kanë frikë se dhuna mund të kthehet.
Për të shmangur një fatkeqësi të mundshme, udhëheqësit evropianë dhe amerikanë do t’u duhet t’i kushtojnë më shumë vëmendje dhe burime Bosnje-Hercegovinës. Ata do të duhet të dërgojnë forca shtesë paqeruajtëse për të ndihmuar autoritetet boshnjake të luftojnë shkëputjen. Duke përdorur fuqitë e jashtëzakonshme që Perëndimi ka pasur në BiH që nga fundi i luftës, ata do të duhet të ndihmojnë në reformimin e kushtetutës në mënyrë që qeveria qendrore të ketë më shumë kompetenca se tani. Ata gjithashtu do të duhet të forcojnë institucionet shtetërore për të parandaluar zyrtarët nga Republika Srpska – ose ndonjë ent tjetër – që të injorojnë ligjet dhe vendimet shtetërore.
Zyrtarët evropianë mund të hezitojnë të angazhohen në këtë lloj angazhimi duke pasur parasysh krizat e tjera me të cilat po përballen tashmë. Shtetet e Bashkuara, të cilat po kthehen në izolacionizëm, kanë edhe më pak gjasa që të përfshihen sërish. Por do të jetë shumë më lirë dhe më e lehtë për të ndaluar Dodikun dhe aleatët e tij rajonalë dhe ndërkombëtarë tani sesa më vonë, nëse do të lindë një konflikt i armatosur. Europa, në veçanti, nuk mund të përballojë të luftojë dy luftëra në të njëjtën kohë – një në Bosnje dhe një në Ukrainë. Nëse udhëheqësit e saj duan të mbrojnë kontinentin, ata duhet të parandalojnë shpërthimin e konfliktit në Bosnje.
Ndarjet që ndajnë
Ashtu si shumë vende të ndara etnikisht, Bosnja dhe Hercegovina operon në bazë të një modeli të veçantë të ndarjes së pushtetit – i krijuar nga Marrëveshja e Paqes e Dejtonit e vitit 1995, e cila i dha fund luftës në vend. Sipas marrëveshjes, dy njësitë kryesore në BiH – Federata e BiH me një shumicë boshnjako-kroate dhe Republika Srpska e dominuar nga serbët – mund të vënë veton ndaj vendimeve politike kombëtare. Përfaqësimi bazohet në tre popujt përbërës. Edhe me këto marrëveshje, qeveria në BiH i përgjigjet Zyrës së Përfaqësuesit të Lartë (OHR), një organ i udhëhequr nga perëndimi që mund të ndryshojë ligjet e BiH.
Ky lloj sistemi u jep politikanëve pushtet praktikisht të pakufizuar brenda komuniteteve të tyre etnike – por edhe mundësinë për të bllokuar punën e shtetit të përbashkët. Askush nuk e shfrytëzoi si Dodik. Në dy dekadat e fundit, duke mbajtur poste të ndryshme, ai ka punuar sistematikisht për shpërbërjen e institucioneve shtetërore. Ai dhe bashkëpunëtorët e tij vunë vazhdimisht veton ndaj përpjekjeve për integrimin e Bosnjës dhe Hercegovinës në NATO dhe Bashkimin Evropian. Më e rëndësishmja, Dodik u përpoq në mënyrë aktive të tërhiqte RS nga sistemi shtetëror gjyqësor, doganor dhe i sigurisë.
Për pjesën më të madhe të asaj periudhe, Dodik iu shmang përgjegjësisë. Zyrtarët perëndimorë e panë atë të zhgënjyer, por zgjodhën ta qetësojnë atë në vend që të përballen me të. Megjithatë, vitet e fundit ajo është përballur me rezistencë. Së pari, në vitin 2023, OHR, me mbështetjen e Uashingtonit, amendoi Kodin Penal të Bosnjë-Hercegovinës, duke kriminalizuar mosrespektimin e vendimeve të saj – gjë që synonte drejtpërdrejt sjelljen e Dodik. Në shkurt të këtij viti, Gjykata e Bosnjë-Hercegovinës e dënoi Dodikun për mosrespektim të OHR. Ai u dënua me një vit burg dhe u ndalua nga ushtrimi i detyrës për gjashtë vjet. Ishte një moment domethënës – hera e parë që institucionet e BiH ndëshkuan seriozisht veprimet shkëputëse nga RS.
Bosnja dhe Hercegovina po përballet me një krizë sovraniteti
Dodik, megjithatë, refuzon të pranojë vendimin. Në vend që të jepte dorëheqjen dhe të dorëzohej, ai shtoi përpjekjet e tij. Parlamenti i RS miratoi ligje që ndalojnë punën e Gjykatës së Bosnje-Hercegovinës, Prokurorisë së Bosnjë-Hercegovinës, KLPGJ-së dhe policisë së shtetit në territorin e RS. Madje, ligjet kriminalizojnë praninë e institucioneve shtetërore në territorin e RS, me dënime të rënda për zyrtarët lokalë që bashkëpunojnë me institucionet e Bosnjë-Hercegovinës. Paralelisht, Dodik prezantoi një regjistër të agjentëve të huaj, me qëllim monitorimin dhe synimin e shoqërisë civile.
Këto ligje janë të paligjshme dhe Gjykata Kushtetuese e Bosnjë-Hercegovinës i hodhi poshtë ato. Megjithatë, institucionet e Bosnjë-Hercegovinës u tërhoqën pjesërisht nga territori i RS. Ndërkohë, Dodik rriti aktivitetet e tij, duke propozuar amendamente në kushtetutën e RS që parashikojnë formimin e një ushtrie të pavarur, policisë kufitare dhe një prokurorie speciale me kompetencat e inteligjencës për të përpunuar të ashtuquajturit “armiq të RS” – lëvizje që mund të rinovojnë konfliktin midis shtetit të Bosnjë-Hercegovinës dhe Serbisë. Në përgjigje, Prokuroria e BeH së bashku me Gjykatën e BeH lëshuan një urdhër arresti për Dodik dhe kërkuan një urdhër të Interpolit. Por Interpoli, nën presionin e Serbisë, e refuzoi kërkesën. Policia e shtetit nuk e zbaton urdhrin nga frika e një konflikti të armatosur, ndërkohë që policia e RS kërcënon të përdorë forcën.
Prandaj, BiH po përballet me një dilemë serioze: nëse lëviz kundër Dodikut, rrezikon luftë; Nëse status quo-ja vazhdon, do të ketë një ndarje de facto të vendit. Dodik dhe të tjerët do të kuptojnë se asgjë nuk po i pengon ata të heqin plotësisht institucionet e mbetura të BiH nga territori i RS, dhe më pas të përpiqen të aneksojnë RS në Serbi – me përfshirjen e mundshme të pjesëve të tjera të BiH. (RS nuk është territorialisht kompakte, kështu që pjesë të tjera të BiH janë midis saj dhe Serbisë.)
Perëndimi hesht
Dodik dhe mbështetësit e tij nuk janë të vetëm në përpjekjet për shkëputje. Pasi u dënua, presidenti serb Aleksandar Vuçiç vizitoi RS-në, e quajti vendimin jodemokratik dhe të paligjshëm dhe premtoi të mbështesë qytetarët, institucionet dhe udhëheqësit e saj. Deklarata e Vuçiqit nuk është për t’u habitur – si Dodik, ai është një nacionalist që dëshiron një “Serbi të Madhe” në të cilën RS do të integrohej në Serbi. Ai gjithashtu e sheh krizën në Bosnje dhe Hercegovinë si një përfitim politik për veten e tij. Prej muajsh ai po përballet me protesta masive kundër sundimit të tij autoritar dhe duke mbështetur Dodikun dhe duke ndezur tensionet etnike, ai po përpiqet të largojë vëmendjen nga problemet e brendshme.
Zëvendësministri i Jashtëm hungarez Levente Magyar vizitoi gjithashtu RS për të mbështetur grushtin e shtetit të Dodik. Hungaria e sheh Dodikun si një aleat në rrjetin e saj të liderëve joliberalë në Evropë dhe ata gjithashtu ndajnë pikëpamje pro-ruse. Nëse lufta kthehet në Ballkan, hungarezja tha: “Hungaria nuk do të qëndrojë mënjanë… Ne qëndrojmë me ju dhe popullin e RS.” Kryeministri hungarez Viktor Orban gjithashtu dëshiron të përshpejtojë konfliktin – ai ka ndërhyrë hapur në punët e brendshme të BiH që nga viti 2020. Në shkurt, ai madje dërgoi 78 anëtarë të forcave speciale anti-terroriste në stërvitje të përbashkët me policinë e RS.
Megjithatë, askush nuk është më i lumtur të mbështesë Dodik sesa Putini. Moska është përpjekur të destabilizojë Ballkanin Perëndimor për një kohë të gjatë – të largojë vëmendjen nga Ukraina dhe të dobësojë Evropën në përgjithësi. Kremlini e sheh me të drejtë Ballkanin Perëndimor si “nën barkun e butë” të kontinentit dhe Bosnje-Hercegovinën si fushëbetejë qendrore për shkatërrimin e sigurisë evropiane dhe bllokimin e integrimit euroatlantik. Putin së fundmi e priti personalisht Dodikun në Moskë. Rusia ka të ngjarë të përpiqet të shfuqizojë OHR.
Koha për fjalë ka mbaruar – tani është koha për veprim.
Europa, natyrisht, zyrtarisht kundërshton lëvizjet e Dodik. Shërbimi Evropian i Veprimit të Jashtëm deklaroi se Dodik kërcënon rendin kushtetues dhe ligjor të BiH, dobëson burokracinë e saj dhe sulmon liritë themelore. Një deklaratë të ngjashme bëri edhe sekretari amerikan i shtetit, Marco Rubio, i cili tha se Dodik “minon institucionet e Bosnjë-Hercegovinës dhe kërcënon sigurinë dhe stabilitetin e saj”.
Por fjalët janë të lira – tani duhet të veprojmë. Në afat të shkurtër, kjo do të thotë se Perëndimi duhet të ndëshkojë secesionistët. Austria dhe Gjermania kanë vendosur tashmë sanksione ndaj Dodik dhe ekipit të tij. Vendet e tjera të BE-së duhet të bëjnë të njëjtën gjë. SHBA duhet të zgjerojë kuadrin ekzistues të sanksioneve. Vendet perëndimore gjithashtu duhet të rrisin praninë e tyre fizike në vend. BiH ka pasur një mision të rëndësishëm paqeruajtës nën kujdesin e BE prej vitesh, por ajo ka nevojë për më shumë trupa – për të ndihmuar policinë e shtetit në arrestimin e Dodik. Forcat paqeruajtëse mund të vendosen edhe në kufirin e Bosnjë-Hercegovinës me Serbinë për të parandaluar ndërhyrjen e drejtpërdrejtë të Vuçiqit.
Në planin afatgjatë, Perëndimi duhet të reformojë sistemin politik të Bosnjë-Hercegovinës. Sistemi i decentralizuar i qeverisjes ndihmoi në ruajtjen e paqes, por i lejoi Dodik të paralizonte institucionet shtetërore dhe de facto të krijonte një shtet brenda shtetit. OHR mund të ndryshojë ligjet për të parandaluar abuzimin e vetos nga çdo komb apo entitet. Ai gjithashtu mund të forcojë degën ekzekutive duke futur pozitën e kryeministrit dhe ministrive të reja – të brendshme, energji, bujqësi, industri, sport dhe kulturë – të cilat do ta afronin BiH me BE dhe NATO.
Lëvizjet e Dodik janë një test kyç për udhëheqësit evropianë
Në të njëjtën kohë, Evropa dhe SHBA duhet të ndihmojnë BiH në zhvillimin e kapaciteteve të veta të sigurisë dhe mbrojtjes. SHBA, për shembull, mund të krijojë një partneritet katërpalësh me Norvegjinë, Turqinë dhe Britaninë e Madhe që do të siguronte garanci sigurie derisa BiH të bëhet një anëtare e plotë e NATO-s. Kjo mund të përfshijë investimet në Bosnje dhe Hercegovinë. industri e dedikuar. NATO, megjithatë, duhet të ofrojë një plan dhe afat kohor të qartë për anëtarësimin e BiH.
Vëmendje e veçantë duhet t’i kushtohet rrethit Brčko. Ky territor ndan dy pjesë të RS dhe zyrtarisht nuk i përket asnjë entiteti. Sipas ligjit ndërkombëtar, Perëndimi mund të aneksojë Brckon në Federatë nëse RS nuk respekton Dejtonin. Meqenëse RS-ja padyshim nuk po e bën këtë – Perëndimi duhet ta bëjë këtë. Kjo do ta bënte dukshëm më të vështirë çdo përpjekje për shkëputje.
Mbi të gjitha, Evropa dhe SHBA duhet të veprojnë shpejt. Secesionistët serbë tashmë po forcohen. Po ashtu edhe Moska. Bosnja dhe Hercegovina tani është në rrezik më të madh kolapsi se kurrë më parë, që do të thotë se dhuna mund të kthehet shpejt. Territoret nga të cilat Dodik dëboi institucionet e Bosnjë-Hercegovinës nuk janë rastësisht të njëjtat territore ku forcat serbe kryen gjenocid kundër boshnjakëve në vitet 1990. Shumë boshnjakë ikën atëherë, por ata u kthyen. Tani këta njerëz janë në mëshirën e policisë së RS – të njëjtëve që ishin përgjegjës për masakrat.
Prandaj, lëvizjet e Dodik përfaqësojnë një provë kyçe për kryeministrin britanik Kier Starmer, presidentin francez Emmanuel Macron, kancelarin gjerman Friedrich Merz dhe liderë të tjerë evropianë, të cilët pretendojnë se mund të mbushin vakumin e lënë nga Uashingtoni. Nëse Evropa ndalon përpjekjen e Dodikut për të marrë pushtetin, do të tregojë se është serioze për sigurinë e saj. Nëse dështon, kontinenti rrezikon shpërbërjen. Sepse është e vështirë të imagjinohet se Evropa do të jetë në gjendje të ndalojë Putinin – ose Trump – nëse nuk mund ta ndalojë Dodikun.
