Nëse Republika Islamike shembet, çdo pasojë nuk do të mbetet e kufizuar vetëm në Lindjen e Mesme. Një Iran post-teokratik mund të ndryshojë ekuilibrin global dhe të ndihet nga Ballkani në Kiev.
Jehona e Evropës së viteve 1990 në Iranin e viteve 2020
Në fund të verës së vitit 1995, isha në Tiranë, Shqipëri, duke dhënë këshilla mbi tranzicionin e brishtë të vendit nga e kaluara e tij autoritare. Pakkush mund ta kishte imagjinuar se Tirana një ditë do të priste anëtarë të opozitës iraniane, ose se Ballkani do të tërhiqej përsëri në një krizë me pasoja globale – këtë herë, të përqendruar në Iranin.
Por historia rimon.
Sot, ndërsa raketat fluturojnë midis Izraelit dhe Iranit dhe mospajtimi thellohet brenda Republikës Islamike, ndoshta e gjejmë veten në një moment tjetër kyç. Regjimi në Teheran nuk është i pavdekshëm. Kur ai të bjerë – qoftë shpejt apo gradualisht – pasojat gjeopolitike mund të jenë të mëdha. Rënia e një regjimi që ka formësuar paqëndrueshmërinë rajonale dhe ka eksportuar kontroll ideologjik për më shumë se katër dekada do të vërë në provë gatishmërinë strategjike të Perëndimit në mënyra që kujtojnë Bosnjën, Kosovën dhe, po, Ukrainën.
Ajo që ndodh në Iran nuk do të mbetet në Iran
Irani nuk është vetëm një fuqi e Lindjes së Mesme. Është një aktor gjeopolitik që ndikon në pjesën më të madhe të Euroazisë, duke nxitur konflikte me ndërmjetësim, duke eksportuar ideologji radikale fetare dhe duke ushtruar fuqi të butë nga Bagdadi në Baku – dhe madje edhe në Evropën Juglindore.
Nëse Republika Islamike shembet ose dobësohet ndjeshëm, efektet e saj ka të ngjarë të jenë globale:
- Presionet e migracionit mund të rriten në të gjithë Turqinë dhe në Evropë.
- Hezbollahu dhe forcat e tjera iraniane të ndërmjetësuara mund të ndryshojnë operacionet e tyre, duke destabilizuar potencialisht Libanin, Sirinë ose Irakun.
- Një rritje e konfuzionit ideologjik dhe konkurrencës për pushtet mund të krijojë boshllëqe të rrezikshme.
Rreziqet janë të qarta: një ribalancim i fuqisë rajonale, një ripërcaktim i Islamit Shiit dhe teste globale të qëndrueshmërisë përballë rënies autoritare. Nëse Perëndimi mbetet i papërgatitur – siç ishte gjatë luftërave të hershme të Ukrainës ose dhunës që pasoi shpërbërjen e Jugosllavisë – rrezikon të humbasë një mundësi të rrallë për të formësuar pasojat në vend që thjesht të reagojë ndaj tyre.
Tranzicioni do të jetë i trazuar
Duke vëzhguar tranzicionet në të gjithë Evropën Lindore dhe gjetkë, mund të them me besim: rënia e këtij regjimi 46-vjeçar nuk do të jetë e qetë.
Shumë vëmendje është përqendruar tashmë te grupet e opozitës në mërgim, siç janë Organizata Muxhahedine e Popullit të Iranit (MEK) dhe Reza Pahlavi, princi i kurorës në mërgim. Kundërshtimi i tyre ndaj regjimit është i qartë dhe i hershëm. Por kush ose çfarë do të pasojë sundimin e Khameneit mbetet thellësisht i pasigurt.
MEK, në veçanti, zë një hapësirë unike dhe komplekse në peizazhin opozitar. Me një strukturë shumë të organizuar, prani ndërkombëtare dhe rezistencë dekadash ndaj Republikës Islamike, MEK ka provuar të jetë një forcë e vazhdueshme dhe e pajisur mirë. Ka tërhequr vëmendjen e ligjvënësve perëndimorë dhe ka luajtur një rol të dukshëm në ekspozimin e ambicieve bërthamore të Iranit.
Megjithatë, historia e saj komplekse – duke përfshirë një periudhë lufte të armatosur, ngurtësi ideologjike dhe mbështetje të kufizuar të brendshme – ka ngritur pyetje në lidhje me pozicionin e saj midis iranianëve brenda vendit.
Megjithatë, në çdo tranzicion gjithëpërfshirës, asnjë grup legjitim opozitar nuk duhet të shpërfillet plotësisht. MEK, ashtu si fraksionet e tjera, mund të kontribuojë në mënyrë konstruktive – veçanërisht duke mbështetur pluralizmin, duke u angazhuar në mënyrë transparente dhe duke u përafruar me aspiratat e popullit iranian.
Që një tranzicion i vërtetë të ketë sukses, duhet të dalë një koalicion më i gjerë që përfshin:
- Mbrojtës të të drejtave të grave
- Aktivistë të punës dhe studentëve
- Minoritetet etnike dhe fetare
- Klerikë të pavarur dhe organizatorë të shoqërisë civile.
Shumë prej këtyre aktorëve veprojnë pa platforma ndërkombëtare, kapacitet për mbledhje fondesh apo një imazh të rafinuar – megjithatë ata mbajnë legjitimitet të vërtetë, të fituar në terren brenda Iranit. Politikëbërësit perëndimorë duhet t’i rezistojnë tundimit për të “zgjedhur fituesit”. Ky gabim – i parë në Libi dhe Irak – ka tendencë të kthehet kundër. Demokracia nuk mund t’i delegohet fraksionit më të zhurmshëm në mërgim – ajo duhet të kultivohet nga brenda, nga ata me përvojë të jetuar dhe besim shoqëror.
Rikthimi i shpirtit të Islamit Shiit
Ndoshta trashëgimia më e rrezikshme e Republikës Islamike nuk është programi i saj bërthamor apo milicitë ndërmjetëse – por dominimi i saj mbi diskursin fetar shiit.
Për dekada të tëra, regjimi iranian ka promovuar një version militant të Islamit Shiit, të lidhur me shtetin – një version që lidh bindjen ndaj Zotit me bindjen ndaj shtetit klerikal. Kjo ideologji ka nxitur dhunën sektare në Siri, shtypjen në Irak dhe luftën me ndërmjetës në Jemen dhe Liban.
Por ky monopol tashmë po shkatërrohet.
Si i Dërguar i Posaçëm në Amerikën e Veriut dhe Evropë për Selinë Qendrore Botërore Bektashiane – një urdhër shpirtëror sufi-shiit me rrënjë të thella në Iran dhe Ballkan – kam qenë dëshmitar i një tradite shumë të ndryshme. Bektashinjtë theksojnë misticizmin, pluralizmin dhe pavarësinë shpirtërore. Ne i rezistojmë autoritarizmit jo me militantizëm, por me liri të brendshme. Dhe nuk jemi vetëm.
Një Iran pas regjimit mund të lëshojë një valë të shtypur prej kohësh të ripërtëritjes shpirtërore dhe kulturore. Perëndimi duhet ta mbështesë këtë, jo përmes shtrëngimit apo presionit politik, por përmes shkëmbimit akademik, diplomacisë kulturore, përpjekjeve të përkthimit dhe platformave që përforcojnë diversitetin fetar dhe filozofik të shtypur të Iranit.
Çfarë mund të mësojë Ukraina — dhe çfarë mund të fitojë ajo
Shoqëria civile e Ukrainës pas Maidanit nuk u materializua brenda natës. Ajo u ndërtua me durim – nëpërmjet OJQ-ve, institucioneve fetare, angazhimit të diasporës dhe solidaritetit ndërkombëtar.
Kur Rusia pushtoi Ukrainën, pasuria më e madhe e saj nuk ishte ushtria e saj, por identiteti i saj. Aftësia e saj për t’u vetëorganizuar, për të komunikuar me botën dhe për t’i rezistuar autoritarizmit vinte nga një kulturë e forcës qytetare.
Irani do të ketë nevojë për të njëjtën gjë.
Aleatët perëndimorë – përfshirë Ukrainën – do të kenë një rol për të luajtur në ndihmën e shoqërisë civile iraniane për t’u përgatitur. Kjo përfshin ofrimin e mjeteve për sigurinë dixhitale, komunikimin mediatik, organizimin qytetar dhe reformën arsimore. Irani mund të mos e fitojë lirinë e tij në fushën e betejës, por duhet ta mbrojë atë në klasa, qendra shpirtërore dhe lagje. Këto janë arena që Ukraina i kupton thellësisht.
Një Iran i lirë dhe i qëndrueshëm do t’u shërbente gjithashtu interesave strategjike të Ukrainës. Do të prishte partneritetin aktual rus dhe iranian, koordinimin e tyre në Siri, do të minonte shtrirjen operacionale të Hezbollahut dhe do të kundërshtonte narrativat autoritare në të gjithë Jugun Global. Ky nuk është vetëm solidaritet moral – është shtrirje gjeopolitike.
Mos e nënvlerësoni Ballkanin
Pse ka rëndësi kjo në Tiranë, Shkup apo në Prishtinë?
Sepse Ballkani është tashmë pjesë e historisë:
- Shqipëria pret MEK-un
- Kosova përfshin komunitete sufiste dhe shiite të lidhura me rrjete më të gjera transnacionale.
- Si Rusia ashtu edhe Irani kanë punuar për të vendosur pushtet të butë në rajon përmes institucioneve fetare, medias shtetërore dhe financimit kulturor.
Nëse regjimi iranian bie, Ballkani mund të përballet me sfida të vërteta:
- Një fluks refugjatësh
- Tension i brendshëm midis fraksioneve rivale iraniane në mërgim
- Rritja e propagandës së huaj.
Këto nuk janë hipoteza të largëta – ato janë rreziqe aktuale që kërkojnë koordinim të hershëm me NATO-n dhe BE-në.
Ukraina, më shumë se shumica, e kupton se çfarë ndodh kur paqëndrueshmëria nënvlerësohet. Ky mësim duhet ta udhëheqë Ballkanin tani.
Është koha për t’u përgatitur – para se të jetë tepër vonë
Perëndimi nuk mund të presë rënien e regjimit për të vepruar. Ai duhet të përgatitet tani.
Kjo do të thotë:
- Ngritja e një task force tranzicioni të përhershme, ndëragjenciale, për Iranin, e koordinuar përmes NATO-s dhe BE-së.
- Zgjerimi i mbështetjes për zërat e moderuar shiitë, duke përfshirë traditat sufiste dhe bektashiane, për të luftuar ekstremizmin
- Pajisja e shoqërisë civile, medias dhe aktivistëve iranianë me mjete për qëndrueshmëri
- Forcimi i institucioneve të Ballkanit kundër përhapjes së ndikimit politik dhe fushatave të dezinformimit.
Askush nuk e di saktësisht nëse dhe kur do të vijë momenti i ndryshimit për Iranin. Por kur të vijë, bota do t’i drejtohet Evropës, Gjirit dhe Turqisë për udhëheqje.
Le të sigurohemi që përgjigjja të mos jetë improvizim – por largpamësi. Jo panik – por përgatitje. Jo konfuzion – por koordinim.
Christopher Hyland shërbeu si Zëvendës Drejtor Politik për Zonat Zgjedhore Etnike në Fushatën Presidenciale të Presidentit Bill Clinton në vitin 1992 dhe kryesoi Konferencën e Tranzicionit Presidencial Clinton për Evropën Lindore. Një specialist në çështjet politike të Ballkanit me njohuri të thella të dinamikës iraniane, ai është angazhuar aktivisht në mbështetjen e tranzicioneve demokratike. Aktualisht ai shërben si i Dërguar Special në Amerikën e Veriut dhe Evropë për Selinë Qendrore Bektashiane Botërore, një institucion transnacional Sufi-Shiit me seli në Tiranë, Shqipëri.
