Vidovdani, i cili festohet më 15 qershor sipas kalendarit Julian dhe më 28 qershor sipas kalendarit Gregorian, është një nga festat më të rëndësishme fetare në Serbi. Kjo ditë festohet nga Kisha Ortodokse Serbe, por edhe nga Kisha Ortodokse Bullgare, nën emrin Vidovden ose Dita e Vejushës.
Vidovdani është një shembull ideal i një palimpsesti kulturor — një datë në të cilën brezat para nesh shkruan versionet e tyre të së shenjtës, heroikes dhe tragjikes.
Nga Svetovidi te Shën Viti: Shtresa të thella të festës
Një nga tezat e shpeshta në studimin e Vidovdanit është se kjo festë buron nga kulti i hyjnisë së vjetër sllave Svetovid — perëndia e dritës, luftës, shikimit dhe profecisë. Emri i kësaj hyjnie mund të lexohet si “ai që sheh gjithçka”, gjë që i jep atij rolin metafizik të një force që sheh gjithçka dhe qeverisëse.
Kulti i Svetovidit ishte i përhapur midis sllavëve perëndimorë, dhe veçanërisht midis sllavëve poplavë, ku u ndërtuan vende të shenjta dhe tempuj idhujtarë për të.
Në kalendarin katolik romak, Shën Vidi festohet më 15 qershor dhe midis serbëve emri i tij është ruajtur si pjesë e traditës popullore.
Megjithatë, sipas etnologëve, është e vështirë të vendoset një lidhje e fortë midis Vidovdanit modern dhe kultit të hyjnisë sllave. Kjo shtresë — nëse ka ekzistuar — është pothuajse e panjohur sot.
Vidovdani para Kosovës: Kulti i të vdekurve dhe cikli i verës
Në formën e tij origjinale, para ngjyrave të Kosovës, Vidovdani nuk ishte dita e Princ Lazarit, por dita e kultit të të vdekurve dhe ciklit jetësor të pranverës.
Në popull, ajo shoqërohej me zakonet e shkuarjes në varreza, servirjes së ushqimit të agjërimit, ndezjes së qirinjve dhe akteve që pasqyronin kalimin nga pranvera në verë.
Në disa pjesë të Serbisë, veçanërisht në lindje dhe jug, deri më sot nuk përmendet asnjë lidhje me betejën e Kosovës, por vetëm shpirtrat e paraardhësve dhe besimet popullore.
Vidovdani është pjesë e një serie më të gjerë festash — të tilla si Dita e Shën Gjergjit, Troja dhe Dita e Mesverës — që festonin jetën e re, pjellorinë dhe vazhdimësinë shpirtërore me paraardhësit.
Me interes të veçantë është besimi në barin parashikues, i cili besohej se kishte fuqinë për të “hapur sytë”, për të zbuluar të vërtetën dhe për të rivendosur shëndetin. Larja me ujë, ekspozimi i objekteve ndaj dritës dhe besimet në magji janë gjithashtu pjesë e kësaj shtrese simbolike.
Lidhja me Betejën e Kosovës
Beteja e Kosovës në vitin 1389 është një fakt historik, por miti i Kosovës — si një kornizë ideologjike dhe shpirtërore — u formua shumë më vonë. Vetëm në shekullin e 19-të, nën ndikimin e romantizmit dhe zgjimit kombëtar, Vidovdani u bë një ditë përkujtimi për “vendosmërinë e Kosovës”.
Pikërisht atëherë, përmes poezisë epike, artit të pikturës dhe simbolikës kishtare, figura e Princit Lazar merr përmasa mitike: zgjedhja e tij për të pranuar mbretërinë e qiellit në vend të mbretërisë tokësore bëhet themeli i vetëdijes kolektive të “sakrificës për të mirën e përbashkët”.
Hulumtimet etnologjike tregojnë qartë se kulti i Princit Lazar dhe i Besëlidhjes së Kosovës u institucionalizua zyrtarisht vetëm në vitin 1892, kur Lazari u shpall shenjtor. Ky akt fut një element kishtar në festën kombëtare tashmë ekzistuese, por gjithashtu përgatit terrenin për përdorimin politik dhe ideologjik të Vidovdanit në shekullin e 20-të.
