Gabimi i parë i madh ishte vendimi për t’ia shitur paketën shumicë të NIS kompanisë ruse Gazpromneft, dhe tani, pavarësisht sanksioneve të shpallura amerikane, do të ishte më mirë në planin afatgjatë që ajo kompani të mbetej në duart e të njëjtit pronar, në vend që t’i shitej dikujt që mund ta mbyllte rafinerinë në Pançevo nesër.
Industria e Naftës e Serbisë (NIS) ka qenë një nga boshtet kryesore ekonomike dhe energjetike të vendit për më shumë se një dekadë. Fati i saj është i lidhur pazgjidhshmërisht me proceset më të gjera politike dhe gjeopolitike, por edhe me një pyetje të brendshme – çfarë do të thotë të heqësh dorë nga burimet e veta dhe a duhet që Serbia ta kishte shitur fare gjigantin e saj të naftës?
Shitja e paketës shumicë të NIS te kompania ruse Gazpromneft ishte një vendim i justifikuar në atë kohë nga interesat gjeopolitike dhe nevoja për investime. Megjithatë, pyetja thelbësore mbetet nëse shteti duhej ta shiste ndërmarrjen e tij më të madhe, një kompani që ishte dhe mbetet “familjare e argjendtë”?
Sot, kur shohim se sa shumë e mbush buxhetin NIS, sa i rëndësishëm është për sigurinë energjetike dhe sa i rëndësishëm është gjeopolitikisht, bëhet e qartë se vendimi për ta shitur atë ishte dritëshkurtër. Në vend që shteti të investonte vetë në modernizim, ai ia la një burim kyç një kompanie të huaj, duke humbur kështu pjesërisht kontrollin mbi infrastrukturën dhe të ardhurat e veta energjetike.
Rasti i kompanisë kroate INA tregon se mund të bëhet edhe më keq.
Ndërsa mund të thuhet se shitja ishte një gabim, ndryshimi i pronësisë në këtë pikë do të thoshte përsëri edhe më shumë dëme. Le të shohim shembullin e Kroacisë dhe kompanisë së saj të naftës INA. Kur MOL hungarez mori shumicën e aksioneve të saj, strategjia e pronarit të ri rezultoi në mbylljen e rafinerisë në Sisak. Kroacia kështu humbi një pjesë të sovranitetit të saj energjetik dhe u bë e varur nga importi i derivateve, gjë që ndikoi drejtpërdrejt në stabilitetin ekonomik të vendit.
Një ndryshim pronësie në NIS mund të shkaktojë edhe më shumë dëme në këtë pikë. Kur MOL hungarez mori paketën shumicë të kompanisë kroate INA, strategjia e pronarit të ri rezultoi në mbylljen e rafinerisë në Sisak. Kroacia kështu humbi një pjesë të sovranitetit të saj energjetik dhe u bë e varur nga importi i derivateve, gjë që ndikoi drejtpërdrejt në stabilitetin ekonomik të vendit.
Nëse një skenar i ngjashëm do t’i ndodhte Serbisë, rafineria në Pançevë – moderne, e rinovuar dhe me rëndësi strategjike – mund të bëhej viktimë anësore e interesave të pronarëve të rinj. Për Serbinë, kjo do të thoshte fundi i përpunimit vendas, humbja e mijëra vendeve të punës dhe një goditje serioze për buxhetin. Kapitali rus, pavarësisht se sa nën presion është, garanton që Pançeva të mbetet funksionale dhe të zhvillohet, sepse i përgjigjet Moskës që NIS të mbetet një shtyllë e ndikimit të saj në rajon.
Të ardhurat nga akcizat, taksat dhe dividentët e gjeneruara nga NIS janë thelbësore për stabilitetin e financave publike të Serbisë. Rafineria në Pançevo siguron çdo vit një pjesë të konsiderueshme të të ardhurave indirekte dhe direkte të shtetit. Çdo ide e shitjes ose transferimit të pronësisë te kompanitë e huaja do të mbante me vete rrezikun e uljes së të ardhurave dhe rrezikimit të stabilitetit fiskal.
Në këtë moment, Serbia nuk duhet të rrezikojë humbjen e të ardhurave që përdoren drejtpërdrejt për të financuar sistemin shëndetësor, infrastrukturën, arsimin dhe investimet në burimet e energjisë së rinovueshme. NIS në duart e Rusisë aktualisht garanton vazhdimësinë e këtyre rrjedhave, gjë që përfaqëson një avantazh si praktik ashtu edhe strategjik.
Presionet gjeopolitike dhe hapësira për manovrim
Bashkimi Evropian dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës ushtrojnë vazhdimisht presion mbi Serbinë për të zvogëluar ndikimin rus në sektorin e energjisë. Megjithatë, Beogradi deri më tani ka arritur të balancojë dhe të arrijë shtyrjen e sanksioneve , gjë që tregon se është e mundur të ruhet një furnizim i qëndrueshëm duke ruajtur interesat kombëtare. Shitja e aksioneve shumicë në NIS te MOL hungarez ose një kompani perëndimore do të nënkuptonte humbjen e kontrollit mbi përpunimin dhe varësinë nga vendimet e marra jashtë Serbisë. Politika e energjisë do të bazohej më shumë në parimet dhe fitimet e tregut, sesa në sigurinë kombëtare dhe stabilitetin fiskal.
Burimet strategjike dhe infrastruktura energjetike i përkasin “argjendit të familjes” që nuk duhet t’u lihet interesave të panjohura ose aktorëve të tregut që nuk janë të përkushtuar ndaj sigurisë kombëtare dhe energjetike të vendit.
Fati i INA-s kroate shërben si paralajmërim. MOL mbylli rafinerinë në Sisak dhe i ridrejtoi kapacitetet në qendrat e veta në Hungari. Kroacia u bë e varur nga importi i derivateve dhe të ardhurat e shtetit nga rafinimi i naftës ranë ndjeshëm.
Serbia aktualisht ka një situatë të ndryshme, sepse Pançevo po operon me kapacitet të plotë dhe shteti ka kontroll mbi burimet kryesore falë marrëveshjes ekzistuese të pronësisë. Një ndryshim i pronarëve mund të çojë në një përsëritje të skenarit kroat – ulje të përpunimit, varësi nga importet dhe humbje të kontributit fiskal të NIS.
Shitja e NIS ishte një gabim i së kaluarës, por tani, në situatën aktuale, është e rëndësishme të nxirret maksimumi nga struktura ekzistuese. “Argjendi familjar”, i cili përfshin burimet strategjike dhe infrastrukturën energjetike, nuk duhet t’u lihet interesave të panjohura ose aktorëve të tregut që nuk janë të përkushtuar ndaj sigurisë kombëtare. Dhe dekada e gjysmë e mëparshme tregoi se pronësia ruse e NIS siguron ruajtjen e rafinerisë dhe kapacitetit të përpunimit të Pancevos, të ardhura të qëndrueshme për buxhetin e shtetit, vazhdimësinë e furnizimit dhe një ekuilibër gjeopolitik që i jep Serbisë një alternativë ndaj Perëndimit.
Në planin afatgjatë, mbajtja e NIS në duart e Rusisë është një vendim racional. Nuk është një zgjidhje ideale nga pikëpamja politike, por për momentin është më e mira e mundshme për ruajtjen e stabilitetit energjetik, mbështetjes ekonomike dhe kontrollit strategjik mbi burimet kryesore kombëtare./Radar
