Ky tekst shpërndan një keqkuptim që, ndonjëherë qëllimisht dhe ndonjëherë aksidentalisht, është përhapur në hapësirën publike në Serbi për një kohë të gjatë. Përfaqësuesit e qeverisë dhe analistë të ndryshëm përsërisin mesazhin: importi i gazit natyror nga Rusia është i nevojshëm në mënyrë që ekonomia dhe popullsia vendase të mund të kalojnë periudhën e ardhshme.
Në kontekstin aktual, shumë veta theksojnë se për shkak të gazit rus, është e nevojshme të shmanget me çdo kusht shtetëzimi i Industrisë së Naftës së Serbisë (NIS), e cila është nën sanksione. Pas vizitës së fundit të Presidentes së Komisionit Evropian, Ursula von der Leyen, e cila e ftoi Serbinë të bashkohej me blerjen e përbashkët të gazit nga BE-ja, historia ka ndryshuar pjesërisht. Tani thuhet më shpesh se Serbia mund të ia dilte mbanë edhe pa gazin rus, por se në atë rast do të duhej të paguante një çmim që është disa dhjetëra përqind më i lartë.
Problemi është se kjo thuhet shpesh pa iu referuar të dhënave konkrete. Kjo nuk është disi e habitshme duke pasur parasysh se një shqyrtim i të dhënave krahasuese më të rëndësishme mbi strukturën e çmimeve të gazit natyror në vendet evropiane tregon se mbështetja mbizotëruese te Rusia për furnizimin me gaz natyror nuk do të thotë domosdoshmërisht çmimet më të ulëta me shumicë të vetë gazit si mall.
Kur merren shembuj për krahasim, është mirë të zgjidhni vende që janë sa më të ngjashme me Serbinë. Në krahasim, Bullgaria është më e përshtatshme: është e ngjashme në madhësi, ndodhet në Ballkan, është kulturorisht dhe etnikisht afër nesh dhe – më e rëndësishmja – importon gjithashtu më shumë se 90 përqind të gazit që përdor. Një ngjashmëri e madhe e ndërsjellë është se deri në vitin 2022, si Serbia ashtu edhe Bullgaria do të kenë siguruar mbi 90 përqind të importeve të tyre të gazit nga Rusia.
Për Bullgarinë, një ngjarje kyçe ndodhi në prill të vitit 2022. Më pas, për shkak të refuzimit të Bullgarisë për të paguar për gazin në rubla, Gazprom ndërpreu furnizimet brenda natës. Një ngjarje e tillë çoi fillimisht në një tronditje të furnizimit dhe më pas në një tronditje të fortë të çmimeve, si rezultat i së cilës çmimi me shumicë i gazit natyror në Bullgari në vitin 2022 ishte 7.9 euro për 100 kilovat-orë për familjet dhe 9.43 euro për 100 kilovat-orë për bizneset dhe personat e tjerë juridikë. Kjo përfaqësonte një rritje më shumë se dyfish krahasuar me vitin e kaluar. Gjatë asaj kohe, furnizimi me gaz rus në Serbi vazhdoi pa pengesa, prandaj nuk pati luhatje të mëdha në lëvizjen e çmimeve me shumicë.
Si rezultat i zhvillimeve të tilla, Bullgaria u detyrua të diversifikonte burimet e saj të gazit natyror. Dy vjet pas tronditjes së çmimeve, rezultati i një rregullimi të tillë është një çmim me shumicë prej 3.79 euro për 100 kilovat-orë për familjet dhe 3.44 euro për 100 kilovat-orë për ekonominë dhe subjektet e tjera juridike në vitin 2024. Çmimet me shumicë me të cilat Serbia siguroi gaz natyror në të njëjtin vit të vitit 2024 ishin katër euro për 100 kilovat-orë për familjet dhe 4.42 euro për 100 kilovat-orë për bizneset dhe subjektet e tjera juridike.
Edhe pse po flasim për prokurimin kryesisht të gazit rus, i cili konsiderohet më i liri në mesin e publikut tonë, këto çmime ishin mbi pesë përqind (në rastin e familjeve) dhe mbi 28 përqind (në rastin e personave juridikë) më të larta se ato me të cilat Bullgaria siguroi gaz natyror nga burime krejtësisht jo-ruse.
Burimi i të dhënave të përmendura është Eurostat, zyra zyrtare statistikore e BE-së, e cila ka të dhënat më të rëndësishme për krahasime të ndërsjella të vendeve evropiane. Bëhet fjalë për të dhëna që përfshijnë një pjesë të çmimit total të gazit natyror që kompania që furnizon me gaz konsumatorët (në Serbi, kryesisht Srbijagas) i paguan personit që e shet atë gaz (në rastin e Serbisë, më shpesh te Gazprom).
Të njëjtat të dhëna të Eurostat tregojnë se çmimi që paguajnë familjet është më i lartë në Bullgari sesa në Serbi. Arsyeja për këtë, megjithatë, nuk qëndron në çmimin që Serbia i paguan furnizuesit rus, por në atë që Eurostat e klasifikon si kosto rrjeti, si dhe në tarifat fiskale që janë dukshëm më të larta në Bullgari. Kur bëhet fjalë për çmimin përfundimtar të gazit të paguar nga ekonomia dhe subjektet e tjera juridike, të dhënat për vitin 2024 tregojnë çmime më të ulëta në Bullgari krahasuar me Serbinë.
Mesazhi i këtij teksti është i qartë: edhe nëse do të kishte një ndërprerje të papritur të furnizimit me gaz rus për Serbinë, kjo nuk do të thotë se do të dënoheshim përgjithmonë me çmime më të larta se ato që do të kishim pasur nëse do të kishim arritur një kontratë të re afatgjatë me rusët. Për më tepër, shembulli bullgar tregon se pa gazin rus brenda dy vitesh mund të arrijmë çmime blerjeje më të ulëta se ato që ka shumë të ngjarë të arrinim në një marrëveshje me rusët.
Çështja kryesore është se kostoja e përgjithshme e prokurimit të gazit ndikohet nga shumë më tepër sesa thjesht marrëveshjet politike me një parti.
Sigurisht, duhet bërë gjithçka që është e mundur për të shmangur një tronditje të furnizimit dhe më vonë të çmimeve, siç përjetuan bullgarët në vitin 2022. Nëse, nga ana tjetër, çmimi i shmangies së një tronditjeje të tillë është një ndërprerje e përhershme e kapaciteteve të rafinerisë së NIS dhe, akoma më keq, sanksione të ndryshme dytësore në sistemin bankar vendas, çmimi është shumë i lartë. Edhe në kushtet e përmendura, ekonomia bullgare arriti të arrijë një rritje prej katër përqind në vitin 2022. Me kapacitete të dobësuara industriale dhe një sistem bankar të rrezikuar, do të jetë një sfidë për Serbinë të arrijë ato ritme rritjeje edhe në planin afatgjatë.
Ajo që duhet theksuar si thelbësore në këtë shqyrtim është se 3.5 vitet e fundit përfaqësojnë një periudhë me mundësi të mëdha të humbura. Nëse natyra e ngjarjeve që lidhen me luftën në Ukrainë do të ishte kuptuar me kohë, të gjitha pasojat negative për të cilat po flasim sot mund të ishin shmangur. NIS do të punonte me kapacitet të plotë, askush nuk do të fliste për sanksione bankare dhe një largim gradual, por vendimtar nga gazi rus do të çonte në një prokurim të sigurt dhe – si në shembullin bullgar – potencialisht më të lirë të gazit. Dhe të gjitha pa asnjë tronditje.
Autori është bashkëpunëtor kërkimor në Qendrën për Kërkime Ekonomike të Institutit të Shkencave Sociale
