Kafeja më historike e Italisë është zhdukur në heshtje nga pamja pas dritareve të Via dei Condotti. Zhdukja e saj është një fitore e së tashmes financiare mbi të kaluarën kolektive.
Lajmi erdhi me atë qartësi të ftohtë që kanë humbjet e mëdha kur ndodhin në kohë që nuk dinë të vajtojnë. Si e jona. Caffè Greco i Romes , pas 265 vitesh jetë, po mbyllet. Qiraja u rrit ndjeshëm, pronari – një fond i fuqishëm – refuzoi ta rinovonte, dhe pasoi një betejë ligjore tetëvjeçare. Kështu, kafeneja më historike në Itali, ajo që strehonte mendimin dhe vetminë e poetëve të Evropës, u zhduk në heshtje pas dritareve të Via dei Condotti.
Një bllok larg Piazza di Spagna dhe shtëpisë së Keats, po mbahet një shërbim përkujtimor i heshtur, romakët mblidhen jashtë kafenesë duke mbajtur gota me kafe ekspres të ftohtë dhe kuti kartoni me fjalën “Memoria”. Pas dhomës së mbyllur një procesion i vogël funerali i padukshëm: Dyshemeja mbetet e pafshirë, gotat e shpërndara nga sikleti i kohës që ngrin dhe anulohet, pikturat me portretet e Goethe-s, Byron-it, Liszt-it, Kazantzakis-it po përgatiten t’u kalojnë pronarëve të rinj. Pranë divanit rozë të Hans Christian Andersen-it, pianoja e madhe hesht përgjithmonë.
Caffè Greco ishte mishërimi i vetë idesë urbane: hapësira publike si vend takimi, kafeneja si skenë për demokracinë sociale dhe intelektuale. Ku udhëtarët, studentët, të mërguarit dhe aristokratët uleshin krah për krah, përballë të njëjtit drejtim. Një dritë e Evropës që të ngrohte, të ushqente pa të djegur.
Tani, aty ku perdja do të bjerë përgjithmonë, ka të ngjarë të hapet një dyqan luksoz, një shtëpi mode, një restorant i ri dhe luksoz. Dhe nëse kjo duket thjesht si një zhvillim biznesi, në realitet është një humbje kulturore, simptoma e një Evrope që harron vendet ku dikur e zbuloi veten.
Greko, muzeu i brendshëm i kohës
Roma ka mbijetuar gjithmonë falë kujtesës së saj. Nga rrënojat e perandorisë deri te tavolinat e kafeneve, qyteti funksiononte si një palimpsest: çdo epokë shkruante mbi të mëparshmen pa e fshirë atë. Grekoja ishte një pikë e tillë vazhdimësie: një muze i brendshëm i kohës. Fotografitë u zbehën, pasqyra e shënuar nga shekuj shikimesh, e njëjta dritë që binte mbi fytyrat e udhëtarëve që nga shekulli i 18-të shkëlqen edhe sot e kësaj dite.
Megjithatë, asnjë perandori nuk ka rënë aq qetësisht sa ajo Greko. Vdekja e saj është një fitore e së tashmes financiare mbi të kaluarën kolektive. Pronarët e ndërtesave tani i trajtojnë kafenetë historike si aksione, jo si djepe kujtese, por si asete. Shteti nuk arrin t’i trajtojë ato si pika referimi – në fakt, nuk i intereson. Koha, e cila dikur i shtonte vlerë, tani konsiderohet konsumim.
Në Itali – dhe në të gjithë Evropën – këto kafene nuk ishin thjesht atraksione turistike. Ato ishin shkolla të bashkëjetesës urbane. Atje lindi kultura e debatit publik, e takimeve të rastësishme, e vetmisë krijuese. Dhe kjo është pikërisht ajo që po humbet sot: jo vetëm një dyqan, por një mënyrë e të qenit.
Një ditë para se të përhapej lajmi për mbylljen e Greco-s, po shikoja një video në TikTok të kryetarit të sapozgjedhur të bashkisë së Nju Jorkut, Zoran Mamdani, i cili fliste se si qytetet tona po humbasin shpirtrat e tyre në emër të “përballueshmërisë”. Si po shndërrohen ngadalë në muze të asaj që dikur përjetohej. Jo vende jete, por suvenire përvojash që askush nuk mund t’i jetojë më – ose sepse kostoja është bërë e tepërt, ose sepse autenticja është zhdukur. Në vend të saj qëndron artificialja, e kuruara, e komercializuara, një frikacak që duket si një qytet, por nuk merr frymë.
Ku koha ka të drejtë të rrjedhë ngadalë
Caffè Greco po mbyllet sepse qendra e Romës nuk u pëlqen më banorëve të saj. Ashtu si Vencia dhe Barcelona, po transformohet me shpejtësi në një skenë qyteti, të destinuar për konsum dhe jo për jetesë. Qiratë po rriten ndjeshëm, dyqanet e vjetra po nxirren jashtë loje, ndërtesat po merren nga fonde dhe kompani që nuk e dinë dhe nuk duan ta dinë se çfarë do të thotë vazhdimësia historike.
Sa herë që një vend i tillë mbyllet, një pjesë e përvojës kolektive të përkatësisë shpërbëhet. Sepse kafene si Greco nuk ishin hapësira neutrale; ato ishin vendet ku lindi ideja e qytetit si komunitet, ku i huaji bëhej një bashkëbisedues, i vetmuari që gjente formën në prani të të tjerëve.
Identiteti urban nuk bëhet me muze apo legjislacion për trashëgiminë kulturore, ai bëhet me hapësira të bashkëjetesës së përditshme. Ku koha ka të drejtë të rrjedhë ngadalë. Kur këto hapësira zhduken, qyteti humbet shpirtin e tij; ai bëhet një seri sipërfaqesh tregtare, një hartë pa histori.
Heshtja e espressos
Mund të imagjinohet se sa vështrime, sa fjalë, sa vendime u morën mbi tavolinat e Grekos. Ishte vendi ku Bajroni shënonte vargje në margjinat e një gazete, Gëte i shkruante letra nënës së tij, Kazantzakis diskutonte për “Asketinë”. Por ishte edhe vendi ku romakët e zakonshëm pinin kafe para punës, duke parë dritaret e Condotti-t, me të njëjtin respekt që të tjerët tregojnë për një tempull.
Aroma e espressos, tingulli i albumit metal, zërat në italisht, frëngjisht, greqisht, të gjitha këto përbënin një ritual të përditshmërisë që nuk do të përsëritet. Dhe nëse ka diçka që e bën vdekjen e Grekos kaq të rëndë, nuk është vetëm humbja e një hapësire të bukur, por fundi i një ritmi jete, i kohës që matej me gllënjka dhe takime, jo me portofole investimesh.
Zia jonë e përbashkët
Kur një vend i tillë mbyllet, nuk është vetëm një pikë në hartë që humbet. Aftësia e një qyteti për të kujtuar se çfarë ishte humbet. Greco ishte një mekanizëm kujtese: çdo tavolinë, çdo gërvishtje në dru, ishte një regjistrim i pranisë njerëzore. Qytetet pa mekanizma të tillë pushojnë së qeni qytete, ato bëhen thjesht vende banimi. Por ndoshta kjo është epoka jonë: kubiste, e shkatërruar, e bërë nga sipërfaqe të shumëfishta pa një rreshtim të brendshëm. Një epokë që blen estetikën e historisë pa dashur kujtesën e saj. Greco ishte pikërisht e kundërta: një vend ku e kaluara dhe e tashmja uleshin në të njëjtën tavolinë.
