Ai humbi vëllanë e tij në rrethimin e Sarajevës gjatë Luftës Jugosllave. Me lajmin për një “safari snajperësh” nga Italia që tronditi opinionin publik, Cemil Hodzic shikon prapa në arkivin e tij dhe flet me gazeten Kathimerini për “turistët” e luftës.
CEMIL ishte pranë vëllait të tij gjashtëmbëdhjetë vjeçar kur u qëllua në gjoks nga një snajper gjatë rrethimit katërvjeçar të Sarajeves (1992-1996) . Ai ishte 12 vjeç në atë kohë. Sot, me lajmin për një hetim prokurorial të nisur në Itali ndaj “safarit të snajperëve”, i cili udhëtoi për në Sarajevë në fillim të viteve 1990 për të qëlluar dhe vrarë “për qejf”, 43-vjeçari dhe krijuesi i një arkivi fotografish online të titulluar “Sniper Alley”, i cili kronikon periudhën kur snajperët vepronin në Sarajevë, po zhytet në labirintin e kujtesës për të lidhur pikat.
“Njerëzit janë të tronditur nga lajmi. Por unë personalisht jo. Kam dëgjuar për këto gjëra në të kaluarën, ka pasur thashetheme, dëshmi të njerëzve që i kishin parë të vinin”, thotë ai për “K”, duke shpjeguar se ishte sekret i hapur që gjatë rrethimit të Sarajevës snajperët qëllonin civilë të pavetëdijshëm, madje edhe gra dhe fëmijë, vetëm për qejf.
Cemili shikon prapa në të kaluarën për përgjigje: “Isha pothuajse nëntë vjeç kur filloi lufta dhe po mbaroja klasën e tretë të shkollës fillore. Mbaj mend që festova ditëlindjen time të nëntë në një strehë me familjen dhe miqtë e mi, ndërsa po strehoheshim nga bombardimet. Edhe pse lufta po bënte kërdinë, ishte argëtuese për ne fëmijët. Ne luanim, duke u shtirur si ushtarë, duke u fshehur në strehimore, sikur të ishim në vijën e frontit.”
Ishte sekret i hapur se gjatë rrethimit të Sarajevës, snajperët qëllonin mbi civilë të pavetëdijshëm, madje edhe gra dhe fëmijë, vetëm për qejf.
“Mbaj mend që shihja fishekzjarrët e kuq të ndezur që ndriçonin qiellin përpara se të fillonin të shtënat. Pastaj fishekzjarrët binin në tokë me një parashutë të vogël. Ne i ndiqnim fishekzjarrët dhe luanim me parashutat, edhe pse e dinim se qëllimi i tyre ishte të zbulonin dhe të shihnin se kë do të vrisnin më pas”, i thotë ai “K”.
LOJËRA TË RREZIKSHME
Ai i kujton shumë mirë arsyet pse babai i tij iu bashkua ushtrisë boshnjake. “Ai ishte një njeri krenar dhe e konsideronte të pandershme të largohej nga atdheu i tij. Nëna ime punonte me kohë të plotë si infermiere në spitalin lokal. Edhe pse shihte njerëz që vdisnin çdo ditë, ajo kurrë nuk na e solli atë në shtëpi. Unë kurrë nuk e ndjeva dhimbjen që ajo kishte parë në spital. Unë dhe vëllai im ishim vetëm në shtëpi shumicën e kohës. Ne nuk shkonim në shkollë, ishte shumë e rrezikshme. Por për ne tingulli i sirenave nënkuptonte lojë, dhe ne u rebeluam dhe nuk shkuam në strehë. Çuditërisht, në mes të një zone lufte, ne dilnim jashtë dhe luanim gjithë ditën. Pothuajse në fund të luftës, në maj 1995, gjatë një armëpushimi midis dy palëve, jeta ime ndryshoi përgjithmonë.
Papritmas një snajper filloi të na qëllonte. Vëllai im u qëllua në gjoks dhe filloi të ecte drejt shtëpisë, duke i shtypur plagën. Fëmijët bërtisnin, një nënë thërriste me sharje, kaos absolut.
“Ne ishim jashtë duke luajtur. Vëllai im i madh po luante tenis dhe unë po luaja futboll. Papritmas një snajper filloi të na qëllonte. Vëllai im u qëllua në gjoks dhe filloi të ecte drejt shtëpisë, duke i shtypur plagën. Fëmijët po bërtisnin, një nënë po thërriste emra, kaos absolut. Vrapova të thërrisja ndihmë dhe t’i tregoja nënës sime, e cila po përgatiste drekën. Për ta ndihmuar, ajo mori një batanije për ta mbështjellë, thirra ambulancën dhe dola jashtë. Ai vdiq në krahët e nënës sime, ndërsa ajo përpiqej ta ringjallte.”
“Nuk do ta harroj kurrë atë ditë. Më kujtohet vakti ynë i fundit, çokollata e fundit që ndamë, rrobat që mbante veshur, ora e tij e njollosur me gjakun e tij. Kaq shumë detaje janë ngulitur në mendjen time. Unë isha 12 vjeç dhe ai ishte 16 vjeç ditën që u vra. Që atëherë, unë e shoh jetën para dhe pas vdekjes së tij, ndërsa të tjerët e shohin atë para dhe pas luftës. 3 maji 1995 është data që është skalitur përgjithmonë në kujtesën time. Ishte dita kur mbaroi fëmijëria ime.”
Cemil i kaloi vitet e ardhshme duke kërkuar përgjigje dhe vrasësin e vëllait të tij, një snajper “serb”. Përmes projektit të tij “Sniper Alley” (“Rruga e Snajperëve”, siç quhej rruga kryesore e Sarajevës), ai arriti të mbledhë fotografi të fëmijëve që humbën jetën gjatë asaj periudhe, me qëllimin kryesor për të gjetur midis tyre vëllain e tij nga koha kur ai ishte gjallë – ndoshta edhe prova të vrasjes së tij. Por edhe për të mbledhur historitë e fëmijëve të tjerë që u humbën në luftë. Me projektin ende në vazhdim dhe kujtimet e fëmijëve të humbur që i përndjekin të afërmit e tyre, erdhi ky zbulim i ri që mund të ofrojë “përgjigjet përfundimtare”, siç thotë ai.
PA PROVË
«E dinim që e gjithë kjo po ndodhte, por nuk kishim prova», pranon ai. «Jam pak i kujdesshëm, por shpresoj se do të marrim përgjigje sepse këtë herë gjyqi po zhvillohet brenda Bashkimit Evropian. Sepse, siç e kemi parë, Serbia është shumë e mirë në fshehjen e kriminelëve të luftës. Meqenëse vëllai im u qëllua ndërsa luante tenis, gjatë një armëpushimi, në një pasdite shumë të qetë, nuk mund të mos pyes veten se çfarë ndodhi vërtet. Kush e qëlloi? A ishte thjesht një turist i ekstremit të djathtë? Dhe jo një ushtar serb?»
Meqenëse vëllai im u qëllua ndërsa luante tenis, gjatë një armëpushimi, në një pasdite shumë të qetë, nuk mund të mos pyes veten se çfarë ndodhi në të vërtetë. Kush e qëlloi? A ishte thjesht një turist i ekstremit të djathtë në fund të fundit? Dhe jo një ushtar serb?
Si pjesë e hetimit, prokurorët italianë thuhet se po shqyrtojnë prova specifike që tregojnë se ekstremistët e ekstremit të djathtë dhe entuziastët e armëve nga Italia, Shtetet e Bashkuara, Rusia dhe vende të tjera udhëtuan për në Bosnje dhe i paguan forcat serbe që t’i lejonin ata të qëllonin mbi banorët e qytetit si pjesë e “turizmit të luftës”. Sipas La Repubblica, të huajt paguan midis 80,000 dhe 100,000 euro secili për të marrë pjesë. Çmimet ishin më të larta për fëmijët. Akuzat po ngrihen aktualisht kundër individëve të panjohur bazuar në një ankesë të paraqitur nga gazetari dhe shkrimtari Ezio Gavacceni, me ndihmën e dy avokatëve dhe ish-gjyqtarit Guido Salvini.
“Snajperistët u paguan për një fundjavë, u mblodhën në Trieste dhe më pas u transportuan në kodrat përreth Sarajevës , ku mund të qëllonin popullsinë pasi të paguanin milicitë serbe të Bosnjës të Radovan Karaxhiçit. Kjo është ajo që thonë ankesat”, komenton Cemil.
Nuk dilnim në fundjavë. Sepse kishte thashetheme se snajperë nga Serbia, Gjermania apo Italia do të vinin dhe do të na qëllonin si të çmendur. Ata kishin energji shtesë dhe nuk donin që koha e tyre të shkonte kot. Është si të rezervosh pushime dy-ditore në një vendpushim, në një plazh, dhe do t’i shfrytëzosh sa më shumë.
“Në të vërtetë, fundjavat ishin tmerrësisht të rrezikshme për ne. Ne nuk dilnim. Sepse kishte thashetheme se snajperë nga Serbia, Gjermania apo Italia do të vinin në fundjavë dhe do të na qëllonin si të çmendur. Ata kishin energji shtesë dhe nuk donin që koha e tyre të shkonte kot. Dua të them, është si të rezervosh një qëndrim dy-ditor në një vendpushim, në një plazh, dhe do ta shfrytëzosh sa më shumë, të pish sa më shumë të jetë e mundur. Pra, të premtet dhe të shtunat ishin ditët më të këqija të javës, shumë të këqija. Dhe duhet të them se edhe festat ishin shumë të këqija, sepse atëherë kishim edhe më shumë vizitorë.”
“NE VRASIM DHE JU BËNI NJË FOTO”
Si pjesë e projektit të tij, Cemil ka mbledhur tashmë disa dëshmi për të huajt që erdhën me qëllimin për të qëlluar. “Në një nga episodet e serialit “Historia pas Fotos”, një fotograf gjerman raporton se takoi snajperë, shtetas gjermanë, por me origjinë serbe, punëtorë që erdhën në fundjavë vetëm për të vrarë. “A keni lente të mira?” e pyetën ata. “Ne vrasim dikë dhe i bëjmë një foto”. Ishte nata e së premtes dhe ata do të niseshin të dielën në mbrëmje për të kapur turnin e tyre të mëngjesit në Gjermani. Ne i quanim “vullnetarë”.
Sarajevë, tetor 1993: Brenda një pozicioni të vijës së frontit të serbëve të Bosnjës në Grbavica. Foto: Mario Boccia
«Përveç tyre, kishte shumë fotoreporterë italianë që takuan dhe fotografuan mercenarë», vazhdon ai. «Këta njerëz ishin të lidhur ideologjikisht me ekstremizmin e djathtë ekstreme, ata ishin ose ushtarë ose thjesht njerëz që u pëlqen të vrasin njerëz, dhe vinin nga vende të ndryshme. Dhe pastaj kemi këtë kategori të tretë njerëzish që vijnë dhe paguajnë për të vrarë. Evropianë. Ishte një xhungël. Ata janë të gjithë kriminelë», shton Cemil.
Këta njerëz ishin të lidhur ideologjikisht me ekstremizmin e djathtë ekstreme, ata ishin ose ushtarë ose njerëz të zakonshëm që u pëlqen të vrasin njerëz. Dhe pastaj kemi këtë kategori të tretë njerëzish që vijnë dhe paguajnë për të vrarë. Evropianë. Ishte një xhungël. Ata janë të gjithë kriminelë.
Sa i përket fotoreporterit italian Mario Boscia, një nga pjesëmarrësit në “Sniper Alley”, i cili mbuloi intensivisht rrethimin e Sarajevës dhe dokumentoi vrasjet e civilëve, vetëm mundësia e një “safari njerëzor” e bën të ndihet i neveritshëm. “Personalisht, përveç vullnetarëve dhe mercenarëve, nuk pashë askënd tjetër. Nuk pashë “turistë” në kuptimin që ata paguanin për të vrarë. Por në atë kohë Sarajeva ishte shumë e mbushur me njerëz, aq shumë njerëz vinin e shkonin. Nuk mund ta dije saktësisht se kush ishte kush. Dëgjuam gjithashtu thashetheme për të ashtuquajturin… turizëm. Fjalë. Dua të shpresoj për të mirën e të gjithëve, si për Italinë ashtu edhe për Serbinë, se kjo nuk është e vërtetë”, thotë ai për “K.”
“Flluska do të çlirohet”
«Deri më tani, autoritetet nuk na kanë kontaktuar. Por do të thirremi për të dëshmuar, të gjithë ne që humbëm të afërmit nga snajperët, dhe jemi në dispozicion të tyre», më thotë Cemil para se kamera të fiket. «Ne tashmë po komunikojmë me njëri-tjetrin. Të gjithë ne që ishim atje gjatë atyre viteve do t’i bashkohemi historive tona. Dua të besoj se e gjithë historia do të zbulohet. Do të mësojmë më shumë detaje pas pak kohe».
Meqenëse gjykata e pranoi çështjen e gazetarit, do të thoja se ai ka prova mjaft bindëse. Pra, le të shpresojmë që në ditët në vijim do të dëgjojmë disa emra. Dhe e vërteta do të shkëlqejë.
«Ky jam unë, një fëmijë, vetëm njëmbëdhjetë vjeç», më tregon ai një foto të tij duke mbajtur një kotele në krahë. «Tani me këtë zbulim të ri, do të bëj kërkimin tim me provat që kam mbledhur, fotografitë që kam mbledhur. Do ta krahasoj atë me provat e reja që kanë dalë në dritë. Nuk jam i shokuar, por jam i trishtuar që në 30 vitet e fundit asnjë snajper nuk ka shkuar në burg. Ndoshta është koha që disa nga kriminelët të dënohen. Kam folur tashmë me gazetarin që e nxori çështjen në dritë, ai paraqiti 17 faqe me prova dhe emra. Meqenëse gjykata e pranoi çështjen e tij, do të thoja se ai ka prova mjaft të pakundërshtueshme. Pra, le të shpresojmë që në ditët në vijim do të dëgjojmë disa emra. Dhe e vërteta do të shkëlqejë.»
*Qëllimi i projektit Sniper Alley është të gjejë, lokalizojë dhe arkivojë fotografi të bëra në Sarajevë, Bosnjë, gjatë luftës, nga viti 1992 deri në vitin 1996. Sipas fjalëve të Cemil Hodzic: “Kjo faqe interneti do të dokumentojë luftën nga njerëz si unë dhe familja ime që e kanë jetuar atë. Ne dëshirojmë të nderojmë dhe të njohim fotografët e guximshëm dhe të guximshëm që e kanë jetuar atë me ne dhe kanë qenë dëshmitarë të vuajtjeve tona. Disa prej të cilëve humbën jetën tragjikisht gjatë këtij procesi. Kjo faqe interneti nderon këta fotografë të guximshëm lufte, puna e të cilëve i lejoi botës të shihte se çfarë po na ndodhte.”/Kathimerini
