Tridhjetë vjet më parë, më 14 dhjetor 1995, presidentët e Bosnjës, Kroacisë dhe Serbisë u mblodhën në Paris për të nënshkruar Marrëveshjen e Paqes të Dejtonit, të ndërmjetësuar nga SHBA-të, duke i dhënë fund një lufte që vrau 100,000 njerëz dhe zhvendosi dy milionë të tjerë. Marrëveshja, e arritur gjatë tre javësh në një bazë të Forcave Ajrore të Ohajos, ndaloi gjakderdhjen.
Tani, ndërsa administrata Trump kërkon mënyra për t’i dhënë fund luftës Rusi-Ukrainë, Daytoni vazhdon të shfaqet si një model – provë se fuqia amerikane, e mbështetur nga forca, mund t’i japë fund konflikteve të pamundura.
Krahasimi është joshës. Të dyja luftërat karakterizohen nga pushtime territoriale, ankesa etnike, politika të fuqive të mëdha dhe viktima të tmerrshme civile.
Megjithatë, shikoni më nga afër. Daytoni ofron më shumë se një plan veprimi sesa një paralajmërim.
Po, ndaloi vrasjet. Gjithashtu legjitimoi spastrimin etnik, shpërbleu agresionin dhe krijoi një shtet që përgjithësisht konsiderohet jofunksional për shkak të sistemit politik kompleks dhe të ndarë etnikisht që imponoi.
Ky nuk është model për Ukrainën.
Çfarë ndodhi në të vërtetë në Dayton
Diplomacia amerikane nën drejtimin e Richard Holbrooke sigurisht që kishte rëndësi, por marrëveshja funksionoi për shkak të asaj që ndodhi më parë: Operacioni Deliberate Force, një fushatë bombardimi e NATO-s që goditi pozicionet serbe të Bosnjës për dy javë në vitin 1995. I kombinuar me një ofensivë tokësore kroato-boshnjake, bombardimet ndryshuan ekuilibrin e fuqisë.
Serbët e Bosnjës erdhën në Dayton jo nga vullneti i mirë, por nga dobësia.
Negociatat u zhvilluan të izoluara në Bazën Ajrore Wright-Patterson dhe u kontrolluan nga ekipi i Holbrook. Për 21 ditë, palët u mbajtën të palidhura me median, të ndara nga këshilltarët dhe iu nënshtruan presionit të pamëshirshëm amerikan.
Rezultati e ndau Bosnjën në dy entitete: një Federatë Boshnjako-Kroate dhe Republika Srpska për serbët e Bosnjës, me një qeveri qendrore të dobët që kryesonte të dyja.
Bosnja – viktima – bëri lëshimet më të mëdha. Para luftës, serbët e Bosnjës kontrollonin rreth një të tretën e vendit. Dejtoni u dha atyre 49 përqind. Marrëveshja në thelb ratifikoi spastrimin etnik, duke krijuar një entitet të ndërtuar mbi mizoritë masive, përfshirë gjenocidin e Srebrenicës vetëm disa muaj më parë.
Zgjidhjet e pjesshme nuk qëndrojnë të pjesshme – ato metastazojnë.
Pse dështon Daytoni për Ukrainën
Filloni me lidershipin. Presidenti i SHBA-së, Bill Clinton, u angazhua personalisht në Dayton, i mbështetur nga diplomatë të aftë si Holbrooke, dhe Uashingtoni u mbështet nga një koalicion i gjerë ndërkombëtar. Trump është transaksional, e sheh politikën e jashtme përmes lentes së marrëveshjeve dhe ka treguar një angazhim të paqëndrueshëm ndaj Ukrainës. Ekipit të tij i mungon dikush me aftësitë ose qëndrueshmërinë diplomatike të Holbrooke.
Presidenti i Serbisë, Slobodan Millosheviq, ishte një njeri i fortë në rajon – ai përfundimisht përfundoi në Hagë. Presidenti rus Vladimir Putin udhëheq një fuqi bërthamore me një veto në Këshillin e Sigurimit të OKB-së, ndikim global në energji dhe mbështetje të konsiderueshme nga aleatët dhe miqtë ndërkombëtarë. Hendeku në pushtet dhe imunitet është i madh.
Serbia në vitin 1995 ishte e rraskapitur nga lufta dhe sanksionet, ekonomia e saj e shkatërruar, ushtria e saj e mbingarkuar. Rusia në vitin 2025 ka burime të mëdha, 144 milionë njerëz, dhe pavarësisht sanksioneve, Rusia e mbështet luftën e saj nëpërmjet partneriteteve me Kinën, Iranin dhe Korenë e Veriut.
Ndërhyrja ushtarake vendimtare e Perëndimit nuk është aty. Dejtoni funksionoi sepse bombardimet dhe ofensivat tokësore të NATO-s i kishin dobësuar serbët e Bosnjës. Ata kishin humbur territor dhe ishin përballur me më shumë humbje. Ukraina sot, pavarësisht rezistencës së jashtëzakonshme, nuk ka ende një avantazh të krahasueshëm.
Rusia kontrollon afërsisht 18 përqind të territorit të Ukrainës. Ukraina mund të mbrohet dhe të kryejë kundërsulme, por duke pasur parasysh përmbajtjen dhe hezitimin e shfaqur nga mbështetësit e saj, të deklaruar apo realë, asaj i mungon epërsia për ta detyruar Rusinë të pranojë kushte të pafavorshme.
Edhe pse forcat e Ukrainës kohët e fundit e kanë çuar luftën e tyre mbrojtëse thellë në Rusi duke goditur objektiva strategjike, nuk ka pasur asnjë Operacion Force të Qëllimshme – asnjë fushatë të vazhdueshme perëndimore që degradon aftësitë ruse deri në pikën e disfatës së afërt.
Mësimi i Dejtonit nuk është se vetëm negociatat i japin fund luftërave. Negociatat formalizojnë realitetet ushtarake kur njëra palë është dobësuar mjaftueshëm, kur kostoja e vazhdimit të luftës bëhet shumë e madhe.
Shkalla ka rëndësi gjithashtu. Bosnja ka më pak se katër milionë banorë. Ukraina është vendi më i madh në Evropë për nga sipërfaqja, me një popullsi para luftës që tejkalon 40 milionë. Një ndarje në stilin e Dejtonit do të zhvendoste miliona ukrainas më shumë sesa janë çrrënjosur tashmë.
Presidenti Volodymyr Zelensky nuk mund të pranojë lëshime të mëdha territoriale pa u etiketuar si tradhtar. Identiteti kombëtar ukrainas është riformësuar nga kjo luftë – dorëzimi i tokës dhe lëshimi i elementeve të identitetit kulturor dhe historik ndaj Rusisë është anatemë për shumicën e ukrainasve.
Legjitimiteti ndërkombëtar është në rrezik. Pranimi i aneksimeve ruse do të përfaqësonte shkeljen më të madhe të rendit ndërkombëtar pas vitit 1945 që nga pushtimi i Kuvajtit nga Iraku. Kjo do të përcaktonte që fuqitë bërthamore mund të pushtojnë territorin e fqinjëve me forcë dhe t’i legjitimojnë këto pushtime.
Çfarë mesazhi u dërgon kjo regjimeve të tjera autoritare që i kanë vënë sytë nga fqinjët? Parimi se kufijtë nuk mund të ndryshohen me forcë ka qenë themeli i rendit ndërkombëtar për 80 vjet. Dejtoni, sado qëllimmirë të ketë qenë nga arkitektët e tij, e devijoi këtë parim – zbatimi i tij në Ukrainë do ta thyente atë tërësisht.
Pastaj është zbatimi. Edhe me mekanizmat e fuqishëm të Dejtonit, angazhimi ndërkombëtar u dobësua ndërsa vëmendja u zhvendos diku tjetër. Kush do ta garantonte sigurinë e Ukrainës në planin afatgjatë? Hapësirat e vëmendjes perëndimore janë të shkurtra. Politikat e brendshme i bëjnë të vështira angazhimet afatgjata.
E Vërteta e Pakëndshme
Tre dekada paqe në Bosnjë. Kjo është sigurisht domethënëse, por shikoni sa kushtoi. Bosnja sot nuk është një triumf i diplomacisë. Është një monument i asaj që ndodh kur i jep përparësi përshtatshmërisë së përkohshme dhe marrëveshjeve të imponuara nga lart mbi parimet dhe drejtësinë.
Ukraina ka merituar diçka më të mirë. Populli i saj nuk e kërkoi këtë luftë. Ata e kanë luftuar atë, me një kosto marramendëse. Tani, disa, përfshirë ata që pretendojnë se janë miq, duan t’i detyrojnë ata të hyjnë në një zgjidhje që i ngjan një kapitullimi.
Ukraina ka nevojë për mbështetjen që do t’i japë asaj ndikim ushtarak në tryezë. Garanci sigurie që në të vërtetë kanë një kuptim. Angazhim afatgjatë. Mbështetjen e një aleance të bashkuar të shteteve demokratike, të përgatitura ta integrojnë atë si një aset të provuar dhe të vlefshëm, dhe jo si një pengesë problematike.Nëse Perëndimi nuk do ta ndihmojë Ukrainën të negociojë nga forca – nuk do t’i ofrojë armët, garancitë, angazhimin – atëherë ajo që ofrohet është një marrëveshje që pranon pushtimin rus. E drejta ndërkombëtare braktiset, agresori shpërblehet dhe inkurajohet.
Po shtetet e tjera që mbeten viktima të ekspansionizmit imperialist rus: Gjeorgjia, Moldavia dhe Bjellorusia? A nuk na kujton shembulli i Dejtonit për mosmarrjen në konsideratë të sfidave më të gjera nevojën për një qasje gjithëpërfshirëse ndaj kërkimit të paqes dhe thirrjes së gjërave me emrin e tyre, në vend që të mbyllim sytë ndaj manifestimeve të të njëjtit problem rrënjësor?
Pra, shkurt, Bosnja arriti paqen në vitin 1995. Tridhjetë vjet më vonë, ajo është ende e paralizuar nga kompromiset e bëra nën presion.
Zbatojeni këtë model në Ukrainë dhe rezultati është i qartë: jo përfundimi i një lufte, por planifikimi i një të ardhmeje. T’i tregosh botës se rendi ndërkombëtar, të gjitha ato parime rreth sovranitetit dhe integritetit territorial, kanë qenë gjithmonë vetëm fjalë të kota.
Bohdan Nahaylo, kryeredaktor i Kyiv Post që nga dhjetori i vitit 2021, është një gazetar, autor dhe vëzhgues veteran britaniko-ukrainas i vendosur midis Kievit dhe Barcelonës.
