Ndër ngjarjet e rëndësishme ndërkombëtare të ditëve të fundit, të cilat mund të kenë një ndikim të rëndësishëm në ekuilibrin e fuqisë në rajonet ku vazhdojnë konfliktet ushtarake në shkallë të gjerë dhe përplasjet e dhunshme – në hapësirën post-sovjetike dhe në Mesdheun Lindor – vlen të përmendet samiti i fundit (tashmë i 10-ti) trepalësh i Izraelit, Greqisë dhe Qipros, i cili u zhvillua në Jerusalem me pjesëmarrjen e kryeministrit izraelit Benjamin Netanyahu, kryeministrit grek Kyriakos dhe presidentit qipriot Nikos Christodoulides.
Me sa duket, kjo ka të bëjë me ringjalljen e procesit të ndërtimit të bashkëpunimit strategjik midis Izraelit dhe dy shteteve helene, i cili u zhvillua me shpejtësi në fund të dekadës së fundit, por më pas ngeci disi – si një alternativë ndaj partneritetit të mëparshëm strategjik të Jerusalemit me Ankaranë. Samiti i mëparshëm izraelito-helen u zhvillua në Nikosia më 4 shtator 2023, pak para ngjarjeve të 7 tetorit. Synimet e tre partnerëve për t’u rikthyer në punë si zakonisht janë demonstruar në muajt e fundit nga konsultime të shumta me homologët e tyre grekë dhe qipriotë mbi çështjet e sigurisë rajonale, si dhe shqetësimet politike dhe rajonale, të mbajtura nga zyrtarët izraelitë – Sekretari Ushtarak i Kryeministrit, Gjeneral Major Roman Hoffman, Zëvendës Shefi i Shtabit të IDF-së, Gjeneral Major Gil Reich dhe Komandanti i Forcave Ajrore Izraelite, Gjeneral Major Tomer Bar.
Faktori turk
Qëllimi i samitit aktual, një nga arsyet për të cilin u thirr ishte shqetësimi për modernizimin e shpejtë të Ankarasë dhe zgjerimin e fuqisë së saj ushtarake, veçanërisht në sferat ajrore dhe detare, dhe tensionet në rritje në marrëdhëniet midis Izraelit dhe Turqisë, si dhe midis Turqisë dhe Greqisë dhe Qipros, ishte ndërtimi i një mekanizmi për pengesë mbrojtëse kundër Turqisë për të parandaluar përshkallëzimin dhe për të parandaluar që Ankaraja të shndërrohet nga një rival në një armik. Në këtë drejtim, takimi diskutoi , ndër të tjera , perspektivat për krijimin e një force të përbashkët të reagimit të shpejtë (RRF) për t’iu përgjigjur sfidave ushtarake në rajon, me gjithsej 2,500 trupa. Ende nuk janë marrë vendime në lidhje me strukturën ose mandatin e një force të tillë; palët u kufizuan në planifikimin e ushtrimeve të përbashkëta në shkallë të gjerë, rritjen e gatishmërisë operacionale të forcave të tyre të armatosura dhe shkëmbimin e inteligjencës.
Një fushë e veçantë në të cilën Izraeli, Greqia dhe Qiproja po forcojnë lidhjet e tyre trepalëshe është energjia, veçanërisht partneriteti i “trojkës” në sektorin e gazit. Qiproja po shqyrton mundësinë e ndërtimit të uzinës së vet të përpunimit të gazit, gjë që potencialisht do t’i lejonte asaj të konkurronte me Egjiptin në rajon. Greqia dhe Qiproja po marrin pjesë në diskutime mbi strukturën pas konfliktit të Rripit të Gazës: megjithëse kalimi në fazën e dytë të zgjidhjes së konfliktit është i ndërlikuar nga problemet me krijimin e një force paqeruajtëse ndërkombëtare dhe ngurrimin e terroristëve të Hamasit për t’u çarmatosur, Greqia është e gatshme të marrë pjesë në rindërtimin e infrastrukturës lokale.
Përveç aleancës mbrojtëse dhe bashkëpunimit energjetik të tre vendeve (për shembull, lidhja e të tre vendeve në një rrjet të përbashkët energjetik, që do të nënkuptonte përfshirjen e Izraelit në rrjetin evropian të energjisë), axhenda e samitit përfshinte edhe temën e “Korridorit të Lindjes së Mesme” ( TITR ) – një rrugë tregtare nga Azia Juglindore në Evropë nëpërmjet shteteve të Azisë Qendrore, si dhe një projekt edhe më ambicioz – Korridorin Ekonomik Indi-Lindje e Mesme-Evropë (IMEC) , një alternativë ndaj programit strategjik të Kinës “Një Brez, një Rrugë” dhe që përfshin një hekurudhë prej 5,000 kilometrash, rrjete transmetimi të energjisë, tubacione nafte dhe gazi dhe komponentë të tjerë të infrastrukturës.
Projektet për transportimin e gazit izraelit dhe qipriot në Evropë, duke anashkaluar Turqinë, janë diskutuar për gati 10 vjet në kuadër të partneritetit trepalësh izraelito-helen dhe mund të bëhen një segment i rëndësishëm, nëse jo kyç, i një blloku makro-rajonal mbrojtës dhe ekonomik që mund të formohet rreth të dy korridoreve të transportit. Nuk është rastësi që tema e tretë e samitit të Jerusalemit ishte diskutimi i formatit 3+1 – duke përfshirëPo përfshij Shtetet e Bashkuara midis pjesëmarrësve.
Siç pritej, e gjithë kjo ka provokuar kundërshtim të fortë nga Ankaraja. Në prag të samitit trepalësh në Jerusalem, Presidenti turk Rexhep Tajip Erdogan deklaroi se nuk “dëshiron tensione, kriza apo konflikte me asnjë vend”, por se Ankaraja “nuk do të lejojë që të drejtat e saj të shkelen ose të hiqet dorë nga ajo që i përket”. Ky ishte qartë një pohim i vendosur i pretendimeve detare dhe strategjike të Turqisë.
Në fakt, në shtator të vitit 2025, autoritetet turke shprehën “shqetësim ekstrem” për qëllimin e Qipros për të braktisur sistemet ruse të mbrojtjes ajrore dhe për të blerë sistemet e provuara të raketave anti-ajrore PULS dhe Barak MX nga Izraeli. Përgjigja e Ministrisë së Mbrojtjes Turke ishte e ngjashme me deklaratën e Erdoganit: “Ndërsa Izraeli dhe administrata greko-qipriote, të cilat ushqejnë ndjenja armiqësore ndaj Turqisë, po forcojnë lidhjet e tyre, Ankaraja theksoi se nuk do të lejojë që të lindin kërcënime sigurie në një Qipro të ndarë”.
Vetë samiti provokoi armiqësi të fortë në Turqi: agjencitë e sigurisë dhe ato diplomatike u udhëzuan tani ta shihnin Izraelin si kërcënimin numër një për Turqinë. Pjesëmarrja e Greqisë dhe Qipros në diskutimet mbi rindërtimin e Rripit të Gazës pas luftës e irritoi më tej Turqinë.
Për të frenuar Izraelin dhe partnerët e tij rajonalë, Erdogani ka të ngjarë ta ketë të vështirë ta bëjë këtë pa pëlqimin dhe mbështetjen e administratës amerikane. Por Trumpi, pavarësisht qëndrimit të tij të deklaruar miqësor ndaj udhëheqësit turk, nuk ka gjasa të injorojë interesat izraelite, kështu që Erdogani ka të ngjarë të duhet të kërkojë ndikim shtesë diplomatik me Uashingtonin. Për shembull, ai mund të përpiqet të mobilizojë ata partnerë në Jugun Global që kanë një interes specifik për të ndikuar në konfigurimin përfundimtar të “Lindjes së Mesme të re” të Trumpit.
As Kina dhe, sidomos, Irani, nuk janë qartësisht të përshtatshëm për këtë rol. Sauditët, të cilët udhëheqin bllokun pro-amerikan të vendeve arabe myslimane “të moderuara” dhe mbajnë marrëdhënie formalisht “funksionale” me Ankaranë, ende e ndajnë plotësisht deklaratën e vitit 2012 të ish-Sekretarit të Lidhjes Arabe, Amr Moussa, se interesi i arabëve sunitë në epokën moderne është të parandalojnë një situatë në të cilën “Lindja e Mesme Arabe qeveriset nga Irani ose Turqia”.
Ekziston gjithashtu një tjetër qendër rajonale fuqie në rritje në segmentin lindor të “Lindjes së Mesme të Madhe” – Azerbajxhani, i cili, ndër të tjera, është planifikuar të luajë rolin e një “qendre” për vektorin verior të projekteve ekonomike dhe gjeostrategjike TITR dhe IMEC.Marrëdhëniet e Bakusë me Uashingtonin janë përkeqësuar ndjeshëm që kur Senati i SHBA-së miratoi një ligj në nëntor 2023 që bllokonte furnizimet ushtarake për Azerbajxhanin., por pasi Donald Trump u kthye në Shtëpinë e Bardhë në janar 2025, ato filluan të përmirësoheshin me shpejtësi – jo pa ndihmën e Izraelit.
Do të dukej e vështirë të imagjinohej një kandidat më i mirë për të lobuar për interesat e Turqisë, me të cilën Azerbajxhani gëzon një partneritet të ngushtë strategjik të vulosur zyrtarisht me traktat. Por Baku nuk ka gjasa të jetë i gatshëm të përdorë pak valencat e tij të vendosura në marrëdhëniet me Shtëpinë e Bardhë dhe Departamentin e Shtetit të SHBA-së për të adresuar shqetësimet e Erdoganit përpara se të adresojë më parë çështjet urgjente me rëndësi kombëtare. Prandaj, gatishmëria e udhëheqjes së Azerbajxhanit për të diskutuar idenë e vendosjes së një kontingjenti ushtarak në “forcën e stabilizimit” që po formohet në Rripin e Gazës duket shumë më tepër si një gjest vullneti të mirë ndaj presidentit të SHBA-së sesa (nëse ka) mbështetje për ambiciet gjeopolitike të udhëheqjes turke.
Çfarë dëshiron Kremlini?
Duket se, duke pasur parasysh këtë skenar, Moska mbetet pothuajse kandidatja e fundit për këtë rol, ku një eufori e caktuar ende vazhdon nga rifillimi i asaj që ajo i konsideron marrëdhënie “konstruktive” me presidentin e SHBA-së. Dhe veçanërisht nga gatishmëria e Uashingtonit, i interesuar për një përfundim të shpejtë të luftës në Ukrainë, për të marrë në konsideratë kushtet e Rusisë, pavarësisht mospajtimit të vendosur të Kievit me shumicën e tyre.
Udhëheqja ruse e sheh vërtet Turqinë si një partner të rëndësishëm, pavarësisht ulje-ngritjeve të rregullta në marrëdhëniet midis dy vendeve, dhe interesat e Moskës teorikisht mund të përkojnë me interesat e Turqisë në disa fusha.
Nga njëra anë, marrëdhëniet tradicionalisht të mira të Rusisë me Greqinë dhe Qipron (si, rastësisht, që nga mesi i viteve 2000 , me Izraelin , por kjo është një histori paksa e ndryshme) kanë ndryshuar ndjeshëm për keq për shkak të pozicionit të saj pro-ukrainas ., të cilën të dy shtetet helene e pushtuan pas pushtimit të plotë rus të Ukrainës më 24 shkurt 2022. Me Athinën dhe Nikozinë që iu bashkuan, megjithëse jo plotësisht, sanksioneve ekonomike evropiane kundër Rusisë, kjo e fundit ka rishikuar qasjen e saj neutrale ndaj çështjeve të ndjeshme për Greqinë dhe Qipron dhe është afruar ndjeshëm me qëndrimin e Ankarasë.
Kjo kryesisht ka të bëjë me juridiksionet e Greqisë dhe Qipros në Mesdheun Lindor, Detin Jon dhe Detin Egje, duke përfshirë zonat e veçanta ekonomike me depozita premtuese të gazit natyror. Për më tepër, interesi i Moskës ishte të parandalonte ose kufizonte zgjerimin e ujërave territoriale të Greqisë në Detin Egje, duke siguruar kalimin e anijeve luftarake dhe tregtare ruse për në dhe nga Deti i Zi pa pasur nevojë për leje.
Lidhur me Qipron, ndryshimi i politikës së udhëheqjes ruse ka rezultuar në një largim nga njohja pa kushte e sovranitetit të Nikozisë mbi të gjithë territorin e kombit ishullor, duke përfshirë zonën në verilindje të pushtuar nga trupat turke në vitin 1974 (afërsisht 37% e sipërfaqes totale), ku u shpall “Republika Turke e Qipros Veriore” në vitin 1983. Qasja e re e Moskës ndaj kësaj çështjeje u propozua në një intervistë me kanalin zyrtar në YouTube Diplomat.Ru më 14 janar 2025, nga Ministri i Jashtëm rus Sergei Lavrov: Statusi i Qipros duhet të jetë objekt i marrëveshjeve dypalëshe midis grekoqipriotëve dhe turqve qipriotë. Me fjalë të tjera, ajo de facto e barazoi shtetin e njohur ndërkombëtarisht me regjimin e separatistëve turq qipriotë etnikë, i cili nuk njihet nga askush përveç vetë Turqisë.
Që atëherë, marrëdhëniet midis Moskës dhe kryeqyteteve të shteteve helene janë përkeqësuar vazhdimisht. Një shembull domethënës është përfshirja në tetor e politikanëve qipriotë dhe grekë, si Presidenti dhe Kryetari i Parlamentit qipriot Nikos Christodoulides dhe Annita Dimitriou, Kryeministri grek Kyriakos Mitsotakis dhe Ministri i Jashtëm grek Nikos Yerapetritis, në listën zyrtare të autorëve të “deklaratave rusofobe” për vitin 2024 në faqen e internetit të Ministrisë së Jashtme ruse .
Do të ishte logjike që Rusia të mbështeste Turqinë në përballjen e saj me trekëndëshin Athinë-Jerusalem-Nikozi dhe ambiciet e saj në Rripin e Gazës, veçanërisht pasi Moska nuk e konsideron Hamasin një organizatë terroriste dhe zyrtarisht i ka pritur udhëheqësit e saj tre herë në nivel të Ministrisë së Jashtme. Ndërkohë, Ankaraja ka pranuar si të dhënë pëlqimin e regjimit të saj klient, Ahmed al-Sharaa (Abu Muhammad al-Julani), në Siri për vazhdimin e funksionimit të bazave detare dhe ajrore ruse në atë vend.
Në praktikë, megjithatë, gjërat janë shumë më të ndërlikuara. Ngjarjet aktuale po ndodhin në një kohë kur Rusia po bëhet gjithnjë e më e irrituar nga politikat e udhëheqjes turke, duke përfshirë përmbysjen e regjimit pro-rus dhe pro-iranian në Siri, të mbështetur nga Turqia, dhe përpjekjet e Ankarasë për të hyrë në ato rajone post-sovjetike ku prania e Rusisë, e preokupuar me luftën në Ukrainë, po dobësohet, por Moska, nga inercia, i konsideron ato si zona të interesave të saj ekskluzive.
Gjatë dy viteve të fundit, ky acarim gradualisht i është afruar një pike kritike. Shumë e shohin gatishmërinë e Erdoganit për të kthyer sistemet e mbrojtjes ajrore S-400 të blera nga Turqia një dekadë më parë si një nga arsyet e ftohjes së fundit në marrëdhëniet midis Rusisë dhe Turqisë. Kjo në këmbim të heqjes së sanksioneve amerikane kundër kompanive turke të industrisë së mbrojtjes dhe furnizimit të Turqisë me avionë luftarakë F-35. Kjo përfaqëson një kthim të kompanive turke të mbrojtjes në një projekt prestigjioz dhe premtues nga i cili ato ishin përjashtuar për shkak të blerjes së sistemeve të mbrojtjes ajrore të prodhuara në Rusi. Pentagoni vlerëson humbjet në afërsisht 9 miliardë dollarë. Kjo është veçanërisht e vërtetë pasi sistemet ruse të mbrojtjes ajrore kanë përdorim shumë të kufizuar për ushtrinë turke, e cila i përmbahet standardeve të NATO-s.
Por kjo histori nuk është problemi kryesor në marrëdhëniet midis dy vendeve; një çështje shumë më urgjente është ajo që rrethon Azinë Qendrore post-sovjetike. Moska ende shpreson ta mbajë rajonin brenda sferës së saj të ndikimit, pavarësisht dëshirës së udhëheqësve lokalë për të diversifikuar partneritetet e tyre strategjike me superfuqitë globale, përfshirë Shtetet e Bashkuara, veçanërisht pas pushtimit ushtarak rus në shkallë të gjerë të Ukrainës në shkurt të vitit 2022 . .
Vërtet, krerët e shteteve të Azisë Qendrore, ndërsa demonstrojnë afrim me vendet perëndimore, mbajnë marrëdhënie dhe bashkëpunim të theksuar me Rusinë. Por edhe më e rëndësishme për Rusinë është fakti se situata e përgjithshme i përshtatet Presidentit të SHBA-së, Donald Trump.
Sipas bashkëbiseduesit tim, i cili është i njohur mirë me mekanizmat e vendimmarrjes dhe ndërlikimet politike të jashtme dhe të brendshme në korridoret e pushtetit në Rusi, ata besojnë se, përveç bashkëpunimit për t’i dhënë fund luftës në Ukrainë, Trump tani është më i interesuar në tre gjëra:
- Së pari, qasja në minerale të rralla tokësore, për sa i përket rezervave të të cilave Federata Ruse renditet e dyta (pas Kinës) në botë;
- së dyti, në perspektivën e investimeve dhe shfrytëzimit të Rrugës Detare Veriore;
- Së treti, por aspak më pak e rëndësishmja, mospranimi i Kinës në sistemet ruse të paralajmërimit të hershëm për avionët ushtarakë dhe raketat balistike, gjë që do të kishte rëndësi të madhe në rast të një konflikti të drejtpërdrejtë ushtarak midis SHBA-së dhe Kinës.
Nëse kjo është e vërtetë, atëherë Moska nuk ka arsye të përmbajë acarimin e saj me ambiciet e Ankarasë në hapësirën post-sovjetike. Udhëheqja turke, me sa duket, nuk duhet të mbështetet ende në ndihmën e Rusisë as në marrëdhëniet e saj me Uashingtonin dhe as në përballjen me aleancën në forcim midis Izraelit dhe shteteve greke, veçanërisht në dritën e rifillimit, nëse jo të një “marrëdhënieje të veçantë”, atëherë të një dialogu më aktiv midis Netanyahut dhe Putinit.
Po kështu, Rusia ndoshta nuk duhet të mbështetet në mbështetjen gjithëpërfshirëse të Turqisë për momentin, përveç nëse ndryshimet e mëtejshme gjeopolitike krijojnë rregulla të reja loje .
