Pedagogia dhe autorja e librave të gjuhës shqipe Linda Mëniku thotë se gjuha dhe kultura shqipe duhet të jenë përparësi kombëtare, pasi po përballen me sfida të shumta. Ajo thotë se një pjesë e gjuhës shqipe rrezikon të zhduket dhe njëkohësisht zhvillimi I teknologjisë dhe përdorimi i gjerë i anglishtes po ndikon në mënyrë të pashmangshme shqipen. Në një intervistë për Zërin e Amerikës ajo vë në dukje se për ruajtjen dhe pasurimin e gjuhës shqipe duhet vepruar si në rrugë institucionale nga autoritetet shtetërore, por edhe nga gjuhëtarët, duke mobilizuar forcat arsimore dhe shkencore, në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni të Veriut dhe Mal të Zi. Me zonjën Mëniku bisedoi kolegia Klementina Cenkollari.
Zëri i Amerikës: Faleminderit për këtë bisedë në Zërin e Amerikës
Linda Mëniku: Shumë faleminderit juve për ftesën. Nëse më lejoni do doja t’ju shprehja falënderimet e mia për mundësinë që më dhatë, përtej të imagjinueshmes që të jap një intervistë në Zërin e Amerikës. Unë jam rritur me familje dhe me njerëz që e kanë dëgjuar në fshehtësi Zërin e Amerikës, kështu që është emocion krejtësisht veçantë të jem këtu. Faleminderit juve dhe për drejtorin Arben Xhixho për këtë mundësi krejtësisht të veçantë.
Zëri i Amerikës: Gjuha shqipe përballet sot me sfidën e ndikimit nga gjuhët e huaja nga njëra anë dhe nevojës për t’ju përshtatur një realiteti të ri të zhvillimit me shpejtësi të shoqërisë, që dikton gjithashtu mes të tjera edhe pasurimin e gjuhës shqipe. Si po e përballon gjithë këtë sfidë?
Linda Mëniku: Situata botërore në të cilën ndodhen jo vetëm gjuha shqipe, por edhe gjuhë të tjera është e vështirë, në kuptimin që një pjesë e mirë e gjuhëve, rrezikojnë të zhduken. Nga 7 mijë gjuhë që ka sot bota mendohet se deri në vitin 2100, 3 mijë prej tyre do të zhduken. Dhe në këtë kuadër gjuhësh ka dhe gjuhë të tjera që janë të rrezikuara siç janë arbërishtja apo arvenitishtja, unë nuk po i hy diskutimeve nëse janë gjuhë apo dialekte, pra ne kemi një pjesë të gjuhës sonë e cila rrezikon të zhduket. Kështu që është një nga problemet. Problemi i dytë që ka lidhje me zhvillimin e teknologjisë në nivel botëror është përballja me një mori idesh, konceptesh, objektesh të reja, të cilat hyjnë në mënyrë shumë të shpejtë në gjuhë dhe me këtë situatë përballen të gjitha gjuhët. Si po përballet gjuha shqipe? Unë mendoj se kemi dy marrëdhënie me shqipen, një marrëdhënie të institucioneve shtetërore për të pasur një vëmendje më të shtuar ndaj gjuhës shqipe dhe një situatë e cila lidhet me punën që bëjnë gjuhëtarët, studiuesit, në lidhje me identifikimin e problemeve dhe dhënien e propozimeve për të gjetur zgjidhje. Cila është situata konkrete? Shqipja ndodhet në trysninë e fjalëve të huaja, sidomos nga gjuha angleze. E kemi thënë shumë herë që gjuha angleze është sot “lingua franca” e botës moderne dhe ndikimi i saj në të gjitha gjuhët, është krejtësisht i pashmangshëm. Por ajo që duhet të bëjë Shqipëria, është që të ndjekë modelet e shteteve të vogla si ne të cilat kanë gjetur një zgjidhje për të pasur përparësi kombëtare gjuhën e tyre amtare.
Do të përmendja këtu një vendim që ka marrë qeveria sllovene, ata kanë 20 vitet e fundit një akt publik të përdorimit të gjuhës së tyre në të gjitha institucionet publike dhe në të gjitha faqet e internetit dhe se fundmi e kanë çuar edhe më tej këtë vendim duke përcaktuar që të gjitha sistemet operacionale të pajisjeve elektronike që do të përdoren në Slloveni do të jenë në gjuhën sllovene.
E përmenda këtë për të thënë që qeveria shqiptare mund të ketë një ndikim shumë më të madh për t’i dhënë gjuhës shqipe rëndësi dhe për të ndihmuar shtetasit shqiptarë që të kenë mundësinë e përdorimit të gjuhës shqipe në të gjitha nivelet, pasi ne duhet të jemi realist se nëse teknologjia vjen, pajisjet vijnë dhe të gjitha sistemet janë në gjuhë të huaj, njerëzit do të duhet të mësojnë gjuhë të huaja apo të përdorin një terminologji të huaj. Kjo është një çështje të cilën e kemi diskutuar shpesh, ka fjalor të huazimeve që janë futur në gjuhën shqipe, shpesh herë është diskutuar për një ligj për gjuhën shqipe, gjërat nuk zgjidhen me ligje gjuhësore, por zgjidhen me një vëmendje të shtuar. Sllovenët po parashikojnë ndëshkime me gjobë për ata që realizojnë këtë gjë deri në shifra shumë të mëdha dhe nga ana tjetër edhe programet “Siri” apo “Alexa” që janë sot programet më të njohura, i kanë propozuar që të jenë në gjuhën sllovene. E njëjta gjë mund të bëhet me gjuhën shqipe, në mënyrë që shtetasit shqiptarë të kenë në përdorim gjuhën shqipe në të gjitha nivelet e përdorimit të saj, si në familje, si në institucione, apo edhe në marrëdhënie me teknologjinë.
Zëri i Amerikës: Me përdorimin e gjerë të rrjeteve sociale është vënë re se gjuha shqipe shkruhet dhe flitet keq. Çfarë mund të bëhet në këtë drejtim?
Linda Mëniku: Gjuhëtarët thonë që kjo është një periudhë ku problemin nuk e kanë gjuhët, por e ka mungesa e kulturës. Rritja e nivelit kulturor të njerëzve, rritja e përmirësimit të të folurit publik, të politikanëve shqiptarë, të drejtuesve të shtetit, të të gjitha institucioneve të cilat krijojnë në fakt formimin gjuhësor të shqiptarëve do të ishte një gjë me rëndësi. Unë gjej rastin këtu të falënderoj Zërin e Amerikës, për dy gjëra të mëdha. E para sepse përgjatë viteve të errëta të komunizmit ka qenë një burim shprese, ka qenë drita në fund të tunelit dhe ka qenë jo vetëm përçuesi i vlerave demokratike të shtetit amerikan, por edhe ka ndikuar në formimin gjuhësor të shqiptarëve. Si ka ndikuar? Shqiptarët ishin mësuar me një terminologji gjuhësore të ngurtësuar, të lidhur vetëm me sistemin e kohës dhe e gjithë terminologjia që Zëri i Amerikës përçonte, formimi gjuhësor i shqiptarëve ishte mbi një gjë krejtësisht të re, gjë që ndihmoi një pjesë të mirë të atyre shqiptarëve që ndiqnin Zërin e Amerikës që të ishin të njohur me këto terma dhe t’i përdornin lehtësisht me pas në vitet e demokracisë, në vitet e para të tranzicionit.
Nga ana tjetër, ruajtja dhe përdorimi i gjuhës në mënyrë të saktë dhe duke përdorur pasurinë leksikore të gjuhës shqipe është shumë i rëndësishëm. Ajo që vihet re sot është një mosnjohje e leksikut të shqipes. Shqipja nuk është gjuhë e varfër, sikurse shpesh herë përpiqen ta paraqesin, por mos njohja, pra padija, bën që njerëzit të përdorin një fjalor të kufizuar. Media, si pushtet i katërt do të duhet që të ndikonte në këtë. Ajo që unë vë re me shumë keqardhje është që në periudhën e fundit, me gjithë ndryshimin e teknologjisë, një pjesë e mirë e lajmeve të huaja po përkthehen nga gjuhët nëpërmjet përkthimeve që janë tashmë me sistemet e reja të përkthimit. Është e dukshme mungesa e një përkthyesi njerëzor. Njeriu nuk mund të zëvendësojë dot kurrë programet. Prandaj shteti këtu ndërhyn me ndikimin e madh në përmirësimin e përdorimit të gjuhës shqipe në administratë, mund të ndikojë nëpërmjet Autoritetit të Mediave Audiovizive, që e bëjnë, por mund ta bëjnë në mënyrë më të shtuar, që mediat të kenë një vëmendje shumë të të theksuar te gjuha shqipe.
Zëri i Amerikës: Ju thatë pak më parë se gjuha shqipe nuk është e varfër, megjithatë ajo ka nevojë të pasurohet. Si mund të bëhet kjo?
Linda Mëniku: Këtu është ndikimi i institucioneve gjuhësore, pra duhet të gjitha forcat arsimore, të gjitha forcat shkencore të cilat merren me gjuhën dhe kulturën shqiptare të ndërveprojnë. Ne nuk mund të punojmë mirë nëse jemi qendra të izoluara, sigurisht ka një ndërveprim shumë të madh mes Shqipërisë dhe Republikës së Kosovës, mes shqiptarëve që janë në Republikën e Maqedonisë së Veriut, sigurisht dhe shqiptarëve në Mal të Zi, por do të ishte mirë që për punë të mëdha të nivelit kombëtar të përfshiheshin të gjitha forcat shkencore. Dikur kanë qenë shumë të zhvilluara departamentet që merreshin me pasurimin e fjalëve të reja. Unë mendoj që duhet të punësohen më shumë njerëz që të merren me pasurimin e fjalëve të reja pasi duhet të ketë institucione shtetërore të cilat të njoftojnë publikun për hyrjen e fjalëve të reja, për mënyrën se si shkruhen, për mënyrën si përdoren, për kuptimet e tyre, gjë e e bëjnë insitucionet të caktuara në shtete më të zhvilluara, ku rasti më esktrem është akademia franceze me ata që njihen si të pavdekshmit apo mbrojtësit e gjuhës frënge.
Zëri i Amerikës: Përveçse pedagoge e gjuhës shqipe dhe mjaft e angazhuar në fushën e veprimtarisë gjuhësore, ju prej vitesh jepni mësim të gjuhës shqipe edhe në Universitetin e Arizonës. Këtë vit Instituti i Gjuhëve Kritike në Universitetit e Arizonës shënoi 20 vjetorin e mësimdhënies në shqip. Vazhdon të ketë iteres për gjuhën shqipe dhe cilave fusha u përkasin më së tepërmi studentët tuaj?
Linda Mëniku: Vëmendja është e ndryshme ne vite të ndryshme. Unë do të thosha që gjatë periudhës së pandemisë kishim një numër më të madh njerëzish të interesuar që ishin profesionistë të fushave të ndryshme, profesore universiteti, fitues të bursës Fulbright, familjarë që kanë lidhje me Shqipërinë. Vitin tjetër kursi do të jetë online, do të kthehet sërish në një format ndryshe dhe ndoshta do të tërheqë edhe më shumë njerëz të cilët janë të interesuar për gjuhën shqipe për arsye nga më të ndryshmet. Mua më vjen shumë mirë që kurset e gjuhës shqipe i kanë dhënë mundësi dhe specialistëve shqiptare, me origjinë shqiptare, por që jetojnë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës që të përdorin aq njohuri sa mund të marrin nga kurse të tilla për studimet e tyre të mëtejshme. Ka shqiptaro-amerikanë që sot janë në pozicione shumë të rëndësishme në universitetet amerikane dhe puna e tyre kërkimore lidhet ngushtë me Kosovën, me Shqipërinë, me Maqedoninë e Veriut, prandaj këto kurse kanë ndihmuar këtë kategori për të bërë studimet e tyre dhe për të sjellë risi. Ka patur studiues të cilët janë marrë me sistemin komunist, situatën traumatike të shqiptarëve dhe të tjerë. Interesi vazhdon, sa kohë që kursi vazhdon që të ofrohet, kështu që nëse shqiptarët na dëgjojnë, vitin tjetër do të jetë online dhe unë uroj shumë që të ketë edhe më shumë të interesuar.
Zëri Amerikës: Ju gjendeni në Shtetet e Bashkuara në kuadër të një programi i cili u mundëson të rinjve nga Shqipëria, të jetojnë dhe studiojnë në Shtetet e Bashkuara. Si ka ndikuar ky program tek të rinjtë?
Linda Mëniku: Ky është programi ‘Kennedy-Lugar Youth Exchange & Study’ i njohur si programi YES, program i themeluar dhe i financuar krejtësisht nga Departamenti amerikan i Shtetit, Zyra për Arsim dhe Kulturë, një program i cili u krijua pas rënies së kullave binjake për të krijuar një marrëdhënie të re të Shteteve të Bashkuara të Amerikës me shtete të tjera me popullsi të ndryshme për sa i përket përkatësisë fetare. Në Shqipëri është hapur në vitin 2009, ka me qindra shqiptarë që kanë konkuruar për të fituar një bursë të plotë studimi, për të studiuar 10 muaj në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Programe të tilla arsimore, me synimin për të krijuar drejtuesit e së ardhmes në vendin tonë janë shumë të rëndësishëm dhe ata që kthehen nga programi YES kanë dhënë kontrubutin e tyre duke jetuar edhe në Shqipëri, por edhe duke sjellë një mendësi të re. Në këtë kuadër do të doja të theksoja diçka që ka lidhje me gjuhën shqipe. Rinia shqiptare ka nevojë që të movitohet, ka nevojë që të ndihet e përfshirë. Ne folëm për teknologjinë dhe se çfarë mund të bëjmë më shumë dhe do doja të theksoja një gjë, që të rinjtë shqiptarë mund të përfshihen në proceset e e reja të pasurimit të gjuhës shqipe nëpëmjet teknologjisë. Ata janë shumë të përparuar në këtë fushë. Do të doja të permendja këtu një konkurs kombëtar që ministria e Arsimit organizon tashmë për disa vitesh për nxënësit e klasave të nënta, ‘Gjuha shqipe në kohën e teknologjisë’, ku të rinjtë realisht kanë sjellë projekte shumë interesante duke I shtuar jo vetëm dashurinë për gjuhën, por duke dhënë dhe një kontribut real.
Motivimi i këtyre njerëzve për të qenë drejtuesit e së ardhmes, për të dhënë kontribut në shtetin e tyre i bën programet e shkëmbimit shumë të rëndësishëm, por dhe programe të tilla simotra në Shqipëri, shumë të rëndësishëm.
Do doja të falënderoja në mënyrë të veçantë për rolin e ish drejtuesit të Zërit të Amerikës, zotit Elez Biberaj për formimin, për arsimin e të rinjve shqiptarë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, pasi programe të tilla formimi ka dhe në forma të ndryshme dhe në nivele të ndryshme.
