Shkruan: Dr. Christian Costamagna, Universiteti i Rijekës, Qendra për Studime të Avancuara të Evropës Juglindore
-Miti i Vidovdanit ofron një pikë reflektimi jashtëzakonisht tërheqës, por është e rëndësishme të pranohet se kjo ditë simbolike, brenda ndërtimit të identitetit serb, është përdorur në mënyra shumë të ndryshme dhe shpesh të papajtueshme. Mjafton të përmendim, për shembull, atentatin ndaj Arqidukës Franz Ferdinand në Sarajevë në Vidovdanin e vitit 1914, fjalimin e Milosheviç-it në Gazimestan më 28 qershor 1989, ekstradimin e tij në Tribunalin e Hagës në të njëjtën datë në vitin 2001, dhe më së fundmi protestat antiqeveritare të mbajtura në Beograd më 28 qershor 2025. Nga një këndvështrim historik, është shumë domethënës fakti se si pushteti politik e ka përdorur në mënyrë të përsëritur simbolin e Vidovdanit për të gjeneruar pëlqim, për të mobilizuar masat dhe për të avancuar objektiva kombëtare.
Çështja se si retorika nacionaliste e ka formësuar zhvillimin politik serb gjatë periudhës së socializmit të vonë dhe pas-socializmit është thelbësore për të kuptuar si trajektoren e shpërbërjes jugosllave, ashtu edhe konfliktin e Kosovës. Duke u bazuar në gjetjet nga kërkimi im doktoral (2009–2013), disa prej të cilave janë paraqitur në një kapitull të botuar në librin Debating the End of Yugoslavia (Ashgate, 2014), si dhe në hetimet e mia aktuale mbi Luftën e Kosovës, të cilat po i zhvilloj që nga viti 2022, propozoj një reflektim në dy nivele që mund të kontribuojë në debatet në vazhdim.
Së pari, është e rëndësishme të pranohet se tema e nacionalizmit serb është trajtuar gjerësisht në literaturën akademike, përfshirë nga autorë si Jasna Dragović-Soso (Saviors of the Nation: Serbia’s Intellectual Opposition and the Revival of Nationalism), Sabrina P. Ramet (The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005), dhe Eric D. Gordy (The Culture of Power in Serbia: Nationalism and the Destruction of Alternatives). Megjithëse puna ime frymëzohet nga kjo literaturë, interpretimi im mbështetet kryesisht në gjetjet empirike të kërkimit tim doktoral, që përfshiu mbi një vit punë arkivore në Beograd dhe Lubjanë (2011–2012). Duke u bazuar në këto materiale origjinale, ngritja e diskursit nacionalist në Serbi pas vitit 1987 nuk mund të interpretohet thjesht si shprehje e pakënaqësive kulturore apo etnike ekzistuese, por si një instrument strategjik i përdorur nga elita politike në pushtet për të ruajtur pushtetin. Brenda një konteksti më të gjerë të stagnimit ekonomik, trazirave shoqërore, zhgënjimit politik dhe rrënimit të sigurisë së Luftës së Ftohtë, udhëheqësit serbë e gjetën në nacionalizëm një gjuhë të aftë për të rikthyer lidhjen emocionale dhe besnikërinë politike të elektoratit. Mite kombëtare si Vidovdani, dikur periferike në narrativën socialiste, u rehabilituan dhe u shndërruan në simbole të rezistencës kolektive. Ky transformim nuk ishte spontan, por i orkestruar nga brenda vetë regjimit komunist, veçanërisht nën drejtimin e Slobodan Milosheviç-it, i cili e shfrytëzoi çështjen e Kosovës për të konsoliduar udhëheqjen e tij. Fjalimet e tij në vitet 1987 dhe 1989, përfshirë adresimin simbolik në Gazimestan, janë shembuj të qartë të këtij rikonfigurimi retorik. Këtu, temat si uniteti kombëtar dhe kërcënimi ekzistencial u mobilizuan për ta ri-legjitimuar regjimin.
Mobilizimi simbolik i Vidovdanit në vitin 1989, në përvjetorin e 600-të të Betejës së Kosovës, është veçanërisht tregues. Ai dëshmon aftësinë e elitave politike për ta përvetësuar dhe riformësuar kujtesën kolektive me qëllim ruajtjen e konsensusit popullor. Diskursi i viktimizimit serb, shpesh i ndërlidhur me paraqitjen e serbëve të Kosovës si pakicë e kërcënuar, u bë pjesë qendrore e platformës nacionaliste në ngritje. Megjithatë, kjo platformë nuk ishte as koherente dhe as e zbatuar në mënyrë të qëndrueshme. Ajo funksionoi më tepër si një depo narrativash emocionalisht të ngarkuara që aktivizoheshin selektivisht në varësi të nevojave politike. Mobilizimi popullor i mbështetur nga elitat politike serbe ndoqi një model ciklik aktivizimi dhe çaktivizimi në momente kyçe. Për shembull, mobilizimi masiv u iniciua në vitin 1987 dhe zgjati deri më 1989 gjatë të ashtuquajturës revolucioni antiburokratik, që kulmoi me shtypjen e autonomisë në krahinat e Vojvodinës dhe Kosovës. Në kontrast, protestat kundër regjimit të Milosheviç-it në mars 1991 u shtypën me dhunë. Si referencë ilustrative, shih Slobodan Antonić, Zarobljena zemlja: Srbija za vlade Slobodana Miloševića (Beograd, 2002).
Nacionalizmi i promovuar nga Milosheviç-i dhe përkrahësit e tij në fund të viteve ’80, në dukje për të mbrojtur serbët në Kosovë dhe për të mbështetur pozitën e Serbisë brenda Jugosllavisë, përfundimisht dërgoi në luftërat jugosllave të dekadës pasuese. Megjithatë, në vitet 1994–1995, kur rrethanat politike të brendshme e bënin më të dëshirueshme paqen, Milosheviç-i lejoi që e ashtuquajtura Republika Serbe e Krajinës, me kryeqytet në Knin, të braktisej në mënyrë efektive. Po ashtu, gjatë negociatave të Dejtonit, rreth 20% e territorit të Bosnjës të kontrolluar më parë nga serbët boshnjakë iu dorëzua Federatës kroato-myslimane.
Megjithatë, siç sugjeron gjithnjë e më shumë kërkimi im aktual mbi Luftën e Kosovës (1998–1999), mbetet e vështirë të identifikohet një “projekt kombëtar serb” i qartë dhe koherent gjatë viteve ’90. Përtej sipërfaqes së nacionalizmit retorik, shfaqet një peizazh politik i fragmentuar dhe shpesh kontradiktor. Disa materiale të deklasifikuara zbulojnë vendime taktike dhe reagime ad hoc më tepër sesa një agjendë ideologjike të unifikuar. Dëshmi që mbështesin këtë interpretim gjenden, për shembull, në transkriptin e plotë të një takimi të Këshillit të Lartë të Mbrojtjes së RFJ-së të mbajtur në tetor 1998. Në atë seancë, Milosheviç-i sugjeroi se disa ditë bombardimesh nga NATO-ja do të ishin politikisht më të favorshme sesa rikthimi i drejtpërdrejtë i autonomisë për Kosovën. Kohët e fundit, e kam paraqitur këtë aspekt si pjesë të kërkimeve të mia në një seri ligjëratash në Bukuresht në mars 2025. Ky episod reflekton gjithashtu natyrën tepër të errët të vendimmarrjes së Milosheviç-it. Siç diskutoj në kapitullin tim “Të kuptuarit e përfundimit të Luftës së Kosovës” (Contours of Change: A Decade of Transformative Inquiry at CAS SEE, 2024: 40–41), ambasadori Vladislav Jovanoviç rrëfen se kishte mësuar për pranimin e planit të paqes përmes mediave – një tregues goditës i një strukture pushteti që anashkalonte kanalet institucionale (Jovanović, Rat koji se mogao izbeći, 2008: 314). Ky hendek mes narrativës dhe strategjisë tregon për natyrën instrumentale të nacionalizmit në këtë kontekst: një diskurs fleksibël i adaptuar sipas audiencave dhe rrethanave, më tepër se një program i qëndrueshëm me vizion afatgjatë.
Këto reflektime ftojnë në një kuptim më të nuancuar të politikës serbe në fund të shekullit XX, duke kapërcyer interpretimet deterministe të nacionalizmit në ish-Jugosllavi. Ato theksojnë gjithashtu rëndësinë e angazhimit me burime arkivore të sapo bëra të qasshme, si serbe ashtu edhe ndërkombëtare, për të kuptuar më mirë ndërveprimin midis ideologjisë, legjitimitetit politik dhe shqetësimeve për sigurinë. Vëmendja më e madhe akademike ndaj këtyre materialeve mund të ndihmojë jo vetëm në rafinimin e dijes sonë historike, por edhe në orientimin e diskutimeve aktuale të politikave në rajon. Kjo kërkon gatishmëri për të përballuar të vërteta të pakëndshme historike dhe për të njohur natyrën e kushtëzuar dhe të ndërtuar të narrativave politike.
#Vidovdan #Kosovo #Serbia #Nationalism #Geopolitics #Yugoslavia #PoliticalMythology #CollectiveMemory #BalkanHistory #Milosevic