Një nga zërat më të rëndësishëm në letërsinë bashkëkohore ukrainase , Tanya Maliarchuk e ka lidhur shkrimin e saj me kujtesën, traumën dhe identitetin e një vendi që po mëson të mbijetojë përmes historisë.
E lindur në Ivano-Frankivsk dhe me banim në Vjenë që nga viti 2011, në vitin 2018 ajo u vlerësua me Çmimin Ingeborg Bachmann – më i rëndësishmi në letërsinë gjermanofolëse. Me rastin e botimit në greqisht të librit të saj “ Historia vazhdon, ne marrim frymë ” ( përkth.: Elena Stagouraki, Botimet Estia ), ajo flet për “K”-në për jetën midis dy atdheve, për Ukrainën në luftë dhe shkruan për kujtesën si fushë beteje dhe për letërsinë si një mënyrë për të mbetur njeri në absurditetin e luftës.
Si ndikoi përvoja e emigracionit në zërin dhe tematikën tuaj?
Migrimi është gjithmonë një tronditje. Edhe pse unë, ndryshe nga miliona ukrainas sot, nuk u largova për shkak të luftës, por me vullnetin tim të lirë në vitin 2011, jeta ime u nda gjithashtu në “para” dhe “pas”. Kjo është një prerje e thellë, pas së cilës një person përballet me frikën e humbjes së rrënjëve, gjuhës, identitetit. Dhe identiteti ukrainas është i ndërlikuar gjithsesi. Historia e Ukrainës është një histori anarkie të zgjatur, luftërash, gjenocidesh, persekutimesh politike dhe zhvendosjesh masive. Zhvendosja në Vjenë, e cila u bë shtëpia ime e dytë, më bëri të kthehem nga e kaluara, kryesisht nga historia ukrainase e shekullit të 20-të. Atje qëndrojnë shumë nga plagët e mia personale dhe kolektive. Dikush dikur tha se “atdheu është aty ku janë varrosur të vdekurit tuaj”. Unë them: atdheu është vendi nga vijnë plagët tuaja.
Çfarë do të thotë për ju identiteti ukrainas sot dhe si e përcillni atë në letërsinë tuaj?
Para pushtimit rus në vitin 2022, nuk mund të jepja një përgjigje të shkurtër. Identiteti ukrainas ka qenë gjithmonë kompleks. Unë linda në Ivano-Frankivsk, një qytet që para Luftës së Dytë Botërore ishte kryesisht hebre dhe polakë. Hebrenjtë u shfarosën, polakët u dëbuan dhe qyteti u rilind si ukrainas. Por a e përcakton vetëm kombësia se kush jam unë? Bashkëjetesa shekullore e hebrenjve, ukrainasve, polakëve – si dhe në rajone të tjera me gjermanët , grekët , bullgarët – u bë pjesë e ADN-së sonë. Ukraina është një vend kufitar dhe diversiteti ka qenë gjithmonë një themel i identitetit të saj. Pas Revolucionit të Dinjitetit në vitin 2014 dhe, edhe më shumë, pas vitit 2022, këto identitete “fragmentare” filluan të formojnë një identitet të përbashkët politik ukrainas. Nuk ka të bëjë vetëm me etninë, është çështje zgjedhjeje, botëkuptimi, vlerash demokratike dhe një vizioni për të ardhmen. Është një formë rezistence ndaj agresionit rus. Njerëzit zgjedhin me vetëdije lirinë mbi burgun dhe dhunën që sjell Rusia , dhe janë gati të vdesin për këtë zgjedhje. Për më shumë se tre vjet e gjysmë, Ukraina i ka rezistuar ushtrisë së dytë më të fortë në botë – duket si një mrekulli. Filozofi Volodymyr Yermolenko tha me të drejtë: “Të jesh ukrainas sot do të thotë të jesh i aftë për të pamundurën”.
Dikush tha dikur se “atdheu është vendi ku varrosen të vdekurit tuaj”. Unë them: atdheu është vendi nga vijnë plagët tuaja.
Koncepti i kujtesës është qendror në punën tuaj. Si e kuptoni rolin e kujtesës kolektive në Ukrainë?
Kujtesa kolektive është diçka e brishtë, por absolutisht e nevojshme. Ajo bashkon komunitetin dhe formon një hapësirë të përbashkët vlerash. Dimensioni i saj historik është i rëndësishëm, por jo i vetmi. Nuk është një libër shkollor historie, por një trillim kolektiv. Shoqëritë zakonisht kujtojnë tragjeditë, humbjet ose fitoret e ndritshme. Në Ukrainë, fitoret erdhën ngadalë – ato në thelb filluan me pavarësinë në vitin 1991. Që atëherë, breza njerëzish janë rritur me vlerat e dinjitetit dhe të drejtave të njeriut. Dy revolucionet, të vitit 2004 dhe 2014, ishin hapa të shoqërisë civile drejt përgjegjësisë për vendin dhe, si rrjedhojë, për kujtesën e tij.
Brezat e mëparshëm jetonin në hijen e regjimit totalitar të Bashkimit Sovjetik dhe kishin frikë të kujtonin. Kujtesa mund t’ju kushtonte punën, lirinë, jetën. Sistemi sovjetik shkatërroi sistematikisht të gjithë kujtesën: ndërtoi pallate mbi varreza, riemërtoi qytete, shkatërroi monumente, shfarosi ose shtypi elitën kulturore. Kujtesa kolektive ukrainase i ngjan një varri masiv, ku varrosen ngjarje që nuk mund të rikthehen më, sepse ata që i kujtuan të vrarët u vranë gjithashtu. Krime të tilla si uria e vitit 1933 mbetën të pandëshkuara.
Nuk kam iluzione se letërsia mund të rivendosë kujtesën ose të sjellë drejtësi. Por ajo mund të tërheqë vëmendjen ndaj ngjarjeve dhe njerëzve që nuk duhen harruar. Ne mund të zgjedhim se çfarë të kujtojmë dhe në të njëjtën kohë ta dekonstruktojmë kujtesën aty ku është toksike ose e rreme. Kujtesa është gjithmonë një fushë beteje. Ajo që kujtojmë përcakton të ardhmen tonë. Kjo është arsyeja pse autoritarët përpiqen ta ndryshojnë atë: ta vjedhin, ta reduktojnë në disa të vërteta të rreme, të imponojnë versionin e tyre. Kushdo që kontrollon kujtesën, kontrollon të ardhmen.
Si e gjeni ekuilibrin midis narrativës letrare dhe realitetit politik që po përjeton vendi juaj?
Nuk e kam gjetur dhe nuk jam i sigurt nëse ekziston. Nuk mund të shkruaj prozë; shkruaj ese, artikuj, fjalime. Shkruaj çdo ditë, por jo romanet që kam ëndërruar. Shumë nga kolegët e mi – dhe gra nga sfera kulturore – shërbejnë në ushtri sot. Disa janë vrarë tashmë. Numri i shkrimtarëve ukrainas që vdiqën në luftë tejkalon njëqind. Fqinjë, miq, të rinj po vdesin. Në Ukrainë, realiteti ka mundur letërsinë. Ajo që shkruhet në gjuhën ukrainase sot është kryesisht poezi – zhanri që mund të kapë me saktësi emocionin dhe nuk kërkon shumë kohë. Gjithashtu reportazhe, ese, dëshmi. Letërsia është bërë një mjet për të dokumentuar krimet dhe për të reflektuar mbi gjendjen njerëzore në mes të terrorit ekzistencial. Ndoshta ky është misioni i saj sot. E megjithatë, librat në Ukrainë nuk kanë qenë kurrë aq të rëndësishëm sa janë tani. Pavarësisht luftës, libraritë janë plot me botime dhe përkthime të reja, po themelohen shtëpi të reja botuese, njerëzit po blejnë libra, po shkojnë në festivale dhe takime. Jo shumë kohë më parë, pas një ngjarjeje të tillë, studentët erdhën tek unë dhe më thanë se ishin prekur nga një libër që kisha shkruar para se të lindnin. Ky libër ofron një ndjenjë, megjithëse të brishtë, normaliteti që as lufta nuk mund ta shkatërrojë.
Ajo që mbajmë mend përcakton të ardhmen tonë. Kjo është arsyeja pse autoritarët përpiqen ta shtrembërojnë kujtesën. Kushdo që e kontrollon atë, kontrollon të ardhmen.
Cila është gjëja më e vështirë kur shkruan për Ukrainën ndërsa je larg saj?
Gjëja më e vështirë është t’ia lejoj vetes ta bëj. Të çlirohem nga faji. Ekziston ajo që ne e quajmë “sindroma e të mbijetuarit”. Pas Holokaustit, shumë të mbijetuar hebrenj i dhanë fund jetës së tyre. Më parë nuk e kuptoja këtë psikologji, por tani mundem. Ndjenja e fajit është e thellë midis ukrainasve që jetojnë jashtë vendit, dhe edhe tek unë. Ukrainasit që jetojnë në perëndim ndihen fajtorë ndaj atyre që jetojnë në lindje, qytetet e të cilëve u shkatërruan. Civilët ndaj ushtarëve, ushtarët ndaj shokëve të tyre të rënë. Është një cikël i pamëshirshëm faji, të cilin të gjithë duhet ta luftojnë vetë. Për një shkrimtar, shtohen pyetje shtesë: a kam të drejtë të shkruaj? Dhe nëse po, për çfarë? Cilat janë linjat e mia morale?
Cili është motivimi juaj personal për të vazhduar të shkruani në kohë lufte?
Humba besimin idealist se letërsia mund ta ndryshojë botën për mirë. Lufta është më e madhe dhe më e lashtë se çdo letërsi. Ajo shkatërron njeriun dhe gjithçka njerëzore, shkatërron privatësinë – dhe kjo është pikërisht hapësira e letërsisë, ku “njeriu i vogël” fiton të drejtën për jetën dhe ndjenjat e tij. E megjithatë, të ndalosh së shkruari do të thoshte të ndalosh së ekzistuari. Motivimi im çdo mëngjes për t’u ulur në tavolinë është mjaft egoist: Nuk dua ta lejoj veten të zbehem si person.
Cilat tema do të dëshironit të shqyrtonit në të ardhmen?
Kam frikë se deri në fund të jetës sime – sado e gjatë apo e shkurtër – e vetmja temë që do të më shqetësojë si shkrimtar ukrainas do të jenë krimet e luftës ruse dhe rezistenca ndaj narrativës perandorake ruse. Dhimbja dhe trauma që ka vuajtur Ukraina tejkalon jetën e shumë njerëzve. Brezat e ardhshëm janë të dënuar të përballen me to, duan apo jo. Megjithatë, shpresoj të ruaj për vete pak hapësirë për kënaqësi dhe çrregullim dhe, pavarësisht përgjegjësisë, të mbetem i lirë dhe i paparashikueshëm nga brenda./kathimerini
