Në takimin e paralajmëruar për 27 shkurt në Bruksel, ndërmjet kryeministrit të Kosovës, Albin Kurti, dhe presidentit të Serbisë, Aleksandar Vuçiq, pritet t’i jepet formë procesit që do të çojë te marrëveshja mbi bazën e propozimit të Bashkimit Evropian. Kështu thotë në intervistën për Radion Evropa e Lirë, Naim Rashiti, drejtor i Grupit Ballkanik për Politika në Prishtinë.
Ai e sheh si problem, siç e quan, hezitimin e faktorit ndërkombëtar dhe mosbesimin se palët po shkojnë drejt marrëveshjes, që ai thotë se është afër, por “u mbetet ndërkombëtarëve që t’i sinkronizojë veprimet me palët”.
“Për mua, ky mbetet shqetësimi më i madh, sepse faktori ndërkombëtar ende po e mban distancën [duke thënë] ja plani, pranojeni, vazhdoni, konsultohuni, finalizojeni”, thotë Rashiti.
Ai e sheh si mjaft të rëndësishme përmbajtjen e propozimit evropian, që, sipas tij, “e definon qartë karakterin e një marrëveshjeje ndërkombëtare, në përputhje me të drejtën ndërkombëtare dhe kartën e OKB-së”.
Rashiti thotë se BE-ja nuk duhet ta cilësojë marrëveshjen eventuale si “të ndërmjetme”, por thjesht si marrëveshje për normalizimin e marrëdhënieve Kosovë-Serbi.
Ai nuk beson që kryeministri Kurti, do të nisë formimin e Asociacionit të komunave me shumicë serbe, pa nënshkrimin marrëveshjes mbi bazën e propozimit të BE-së.
Palët nuk do të kenë ‘po’ më të madhe se që kanë pasur
Radio Evropa e Lirë: Zoti Rashiti, më 27 shkurt pritet të takohen në Bruksel kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, dhe presidenti i Serbisë, Aleksandar Vuçiq. Çfarë mund të pritet nga ky takim?
Naim Rashiti: Besoj që përpjekjet e Bashkimit Evropian dhe faktorit ndërkombëtar janë që me këtë takim, në njëfarë forme të formalizohet dialogu rreth planit final të propozuar, franko-gjerman apo evropian. Ky takim, besoj që do t’i japë formë procesit deri te marrëveshja. Do të jetë shumë keq nëse dështon, nëse acarohen marrëdhëniet, nëse nuk ecë ashtu siç është paraparë. Por, do të jetë një hyrje në procesin intensiv për një marrëveshje finale.
Palët nuk do të kenë më shumë “po” për këtë marrëveshje, nuk do të kenë më shumë miratim, më shumë përkrahje për këtë plan, sesa kaq sa kanë dhënë. Tash i mbetet faktorit ndërkombëtar t’i bëjë hapat e duhur, sekuencimin e duhur, veprimet e duhura, që në formën klasike të ndërmjetësimit dhe jo vetëm të lehtësimit, t’u mundësojë palëve të arrijnë një pajtim final për një marrëveshje, e cila do të nënshkruhet.
Për mua, ky mbetet shqetësimi më i madh, sepse faktori ndërkombëtar ende po e mban distancën [duke thënë] ja plani, pranojeni, vazhdoni, konsultohuni, finalizojeni. Këtu duhen negociata klasike, sekuencim të veprimeve, konsulta intensive, diskutime të planit, aneksit, elementeve që janë diskutabile, në mënyrë që të bëjmë një pako për nënshkrim final, e cila do të përfshinte edhe – siç është paraparë – pjesën e zbatimit.
E gjithë kjo kërkon shumë dinamikë intensive të faktorit ndërkombëtarë, konsulta me palët, ndoshta diku edhe negociata disaditore, përgatitje, gjë që do të çonte në një marrëveshje finale. Është një momentum i mirë dhe uroj që të mos humbet.
Kush po heziton?
Radio Evropa e Lirë: A ka sinjale ose indikacione se ndonjëra nga palët mund t’i thotë “jo” këtij propozimi?
Naim Rashiti: Kjo edhe mund të ndodhë. Ky edhe është problemi më i madh gjatë këtij procesi, sepse faktori ndërkombëtar, me gjasë, nuk është tërësisht krejtësisht i bindur që të dy palët, Kosova dhe Serbia, do të shkojnë drejt marrëveshjes. Besoj që po të kishin qenë të bindur, do të kishte pasur hapa më të shpejtë.
Por, në anën tjetër, nuk do të ketë “po” më të madhe nga Prishtina dhe Beogradi sesa kaq. I mbetet faktorit ndërkombëtar që të sinkronizojë veprimet me palët. Kështu që, secila prej të tri palëve, po e presin njëra-tjetrën. Faktori ndërkombëtar po pret më shumë mbështetje të palëve për marrëveshjen dhe procesin, më shumë angazhim. Ndërkaq, palët po presin më shumë angazhim të faktorit ndërkombëtar. Ndoshta këto pritje, në takimet e javëve të ardhshme, fillojnë të zbuten, në mënyrë që të ketë një kohezion më të madh të veprimeve të të gjitha palëve.
Por, prapë mendoj që përgjegjësia kryesore për ta sinkronizuar tërë këtë proces, mbetet te faktori ndërkombëtar, sidomos në rastin e Kosovës. Kosova ka nevojë për disa veprime tjera, me miqtë e saj, me BE-në, me vendet anëtare të BE-së, me SHBA-në, që ta formësojë më shumë përmbajtjen, kuptimin e marrëveshjes. Jo vetëm të marrëveshjes së dokumentit fillestar, por të gjithë fazës së zbatimit.
Kjo do të jetë kyçe se si marrëveshja do të interpretohet ndërkombëtarisht. Jo vetëm në aspektin e zbatimit dhe ndikimit në terren, por do të definojë jehonën, ndikimin ndërkombëtar që aq shumë i duhet Kosovës, sidomos në raport me vendet që nuk e kanë njohur, me natyrën dhe karakterin e marrëveshjes ndërkombëtare, me konkluzat e BE-së dhe kështu me radhë.
Çfarë ofron propozimi i BE-së për Kosovën dhe Serbinë?
Radio Evropa e Lirë: Palët e kanë pranuar propozimin e Bashkimit Evropian për normalizimin e marrëdhënieve Kosovë-Serbi. Çka i ofron ky propozim Kosovës dhe çka i ofron Serbisë?
Naim Rashiti: Ky propozim është shumë konkret. I ofron Kosovës një marrëveshje ndërkombëtare me Serbinë – lehtësuar nga BE-ja dhe mbështetur nga faktori ndërkombëtar – e cila e definon qartë ndarjen e sovranitetit ndërmjet njërës dhe tjetrës. Kjo është më e rëndësishmja. Pra, e definon qartë karakterin e një marrëveshjeje ndërkombëtare, në përputhje me të drejtën ndërkombëtare dhe kartën e OKB-së. Kjo është shumë e rëndësishme.
Në të njëjtën kohë, definon qartë raportet ndërmjet dy vendeve dhe obligimet e njërës dhe tjetrës. Në këtë rast flasim më shumë për disa obligime të Kosovës në raport me zbatimin e marrëveshjeve të kaluara dhe në njëfarë forme, rregullimin e statusit të komunitetit serb brenda Kosovës, siç flitet atje për një menaxhim vetanak, për një linjë komunikimi me qeverinë për zbatimin e marrëveshjes dhe kështu me radhë.
Për mendimin tim, nëse zbatohet [marrëveshja] dhe krijon këtë mbështetje ndërkombëtare, ky është një hap marramendës, një hap shumë i madh për Kosovën, drejt konsolidimit ndërkombëtar të sovranitetit të saj, në raport me zhvillimet globale të sigurisë që po ndodhin. Kjo është më e rëndësishmja.
Për Serbinë [marrëveshja] ofron normalizim të marrëdhënieve me Kosovën, i devijon njohjes formale, të cilën e ka theksuar gjithmonë dhe shihet që nuk ka gatishmëri për ta bërë, si dhe i hapë rrugë integrimit të saj për në BE.
Unë jam i bindur që Kosova, Serbia dhe rajoni do të duken tërësisht ndryshe në rast se kjo marrëveshje nënshkruhet, por edhe zbatohet. BE-ja nuk do ta kualifikojë si marrëveshje të përfunduar, pa zbatimin e saj. Besoj që kjo është e mira e këtij propozimi.
Radio Evropa e Lirë: Cilat pika të këtij propozimi prisni se mund të jenë problematike për t’u zbatuar?
Naim Rashiti: Definicioni i marrëdhënieve ndërshtetërore është i rregulluar shumë mirë. Brenda kësaj periudhe për zbatim, Kosovës i njihen: sovraniteti, simbolet shtetërore, identiteti shtetëror ndërkombëtar.
Ka pika, të cilat do të mbeten tema. Ka shumë çështje që kjo marrëveshje nuk i përfshinë, si për shembull të pagjeturit, çështjet e së kaluarës, të luftës, pajtimit, suksesionit dhe të tjera. Por, në këtë aspekt, aty ku do të ketë sfida, janë pika 11 dhe pika shtatë, ku do të ketë diskutime se si do të duket zbatimi i marrëveshjeve të kaluara, si do të duket vetëqeverisja për komunitetin serb.
Jam i bindur që do të ketë diskutime të gjata, të vështira. Por, nëse i gjithë ky proces çon drejt asaj që është më e rëndësishmja, që prioriteti vihet te marrëdhënia bilaterale mes dy shteteve të pavarura, besoj që gjithçka është e bërë.
Kjo është ajo që i ka munguar marrëveshjes së vitit 2013 [në dialogun Kosovë-Serbi në Bruksel]. Ajo ka folur kryesisht për çështjen e komunitetit serb, për veriun, për integrimin e serbëve brenda institucioneve, për përfaqësimin jashtë. Por, nuk ka folur aspak për marrëdhëniet ndërmjet dy shteteve, gjë që është problemi kryesor.
Në qoftë se kemi një pajtim të fuqishëm, zbatim të shpejtë të aspekteve që rregullojnë marrëdhëniet e brendshme dhe fillojnë të respektojnë juridiksionin, sovranitetin e njëri-tjetrit, këtu mund të flasim edhe për elemente të njohjeve reciproke. Por, nëse kemi këtu telashe, atëherë do të kemi telashe edhe në të gjitha aspektet tjera të draft-marrëveshjes.
Çështja tjetër, që mbetet diskutabile, është natyra e këtij dokumenti që po quhet “i ndërmjetmë”. Kjo e bën pak më të vështirë. Unë mendoj se po quhet si “i ndërmjetmë” për faktin se faktori ndërkombëtar do ta shohë si marrëveshje vetëm pas zbatimit. Besoj që pas zbatimit, BE-ja duhet ta vendosë në konkluzat e saj si marrëveshje që ka bërë normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet dy vendeve.
Nëse BE-ja arrin ta bëjë këtë, atëherë do të kemi efekt shumë të madh të saj në çështjet për të cilat Kosova ka nevojë më së shumti, siç janë: njohja nga pesëshja (pesë vendet e BE-së që nuk e kanë njohur Kosovën), marrjen e statutit të kandidatit (për anëtarësim në BE), anëtarësimi në Këshill të Evropës. Do të shohim veprime të njëpasnjëshme, të cilat do ta vendosin Kosovën në një stad tërësisht tjetër.
Çka pas nënshkrimit të marrëveshjes?
Radio Evropa e Lirë: Propozimi parasheh zbatimin e të gjitha marrëveshjeve të arritura në Bruksel. Në mesin e tyre është edhe ajo e Asociacionit të komunave me shumicë serbe, gjë që kërkohet edhe nga bashkësia ndërkombëtare, përfshirë edhe aleatët e Kosovës. A prisni që Kosova do t’u përgjigjet pozitivisht këtyre thirrjeve para një marrëveshjeje finale?
Naim Rashiti: Asociacioni ose zbatimi i marrëveshjeve të kaluara, nuk do të hiqet kurrë nga dokumentet dhe kërkesat e faktorëve ndërkombëtarë për Kosovën. E bukura e këtij procesi është se Asoaciacioni është vendosur në një kornizë më të madhe të normalizimit ndërmjet Kosovës dhe Serbisë. Përfitimi më i madh i Kosovës është që ta bëjë Asociacionin në kuadër të kësaj marrëveshjeje.
Në gjykimin tim, duket qartë që Qeveria [e Kosovës] nuk do të bëjë ndonjë lëvizje para marrëveshjes. Por, Qeveria ka dhënë indikacione që do ta bëjë Asociacionin, do të zbatojë marrëveshjet, pas nënshkrimit të marrëveshjes së ndërmjetme. Megjithatë, kjo nuk po e kënaq faktorin ndërkombëtar. Kjo shihet dhe ka kërkesa intensive.
Megjithatë, unë besoj që është mungesë e sekuencimit të veprimeve nga ana e faktorit ndërkombëtar, sepse do të mund të uleshin palët që ta dizajnojnë, ta rregullojnë dhe ta hartojnë statutin e Asociacionit apo parimet, në përputhje me vendimin e Gjykatës Kushtetuese [të Kosovës] dhe t’ia bashkëngjitin kësaj marrëveshjeje.
Prandaj, kur po them që palët nuk kanë një “po” më të madhe se sa kaq, sekuencimi i veprimit të faktorëve ndërkombëtarë do t’a bënin më të lehtë që këtë “po” ta bënin një “po” të vërtetë dhe me nënshkrim.
Jam i bindur që pas nënshkrimit të marrëveshjes, të gjitha marrëveshjet do të zbatohen. Mos të harrojmë që disa nga marrëveshjet e kaluara zbatohen vetvetiu, siç janë: njohja e simboleve, targat. Shumë aspekte të marrëveshjeve nga dialogu politik zbatohen, ndërkaq disa aspekte teknike mbeten për t’u zbatuar domosdo, sikurse: integrimi i policisë, gjykatësve, mbrojtjes civile, fondi doganor, Asociacioni.
Kështu që, nuk po shoh që mund të ndodhë diçka përpara nënshkrimit të marrëveshjes. Por, do të ketë presion të madh ndërkombëtar, që krahas nënshkrimit të marrëveshjes, të ketë zbatim të shpejtë të Asociacionit.
Asociacioni nuk mund të shmanget
Radio Evropa e Lirë: Qeveria e Kosovës ka thënë se nuk do të ketë Asociacion njëetnik dhe se nuk do të lejojë një Republikë të re Sërpska në Kosovë. A mundet Qeveria e Kurtit ta shmangë formimin e Asociacionit?
Naim Rashiti: Nuk e besoj që mund ta shmangë dhe nuk e besoj që është qëllimi të shmanget. Ka vite që ka një konsensus politik – e kanë identifikuar edhe qeveritë e kaluara se nuk e kanë dashur Asociacionin – në vetvete, të zbatohet Asociacioni. Por, kanë kërkuar që Asociacioni të jetë pjesë e pakos finale.
Edhe në dokumentin me parimet e dialogut, kur ishte kryeministër Abdullah Hoti, ishte parimi që kur të diskutohen temat “nuk ka pajtim për asgjë, derisa të mos ketë pajtim për të gjitha”. Kështu që, ka pasur një konsensus politik që Asociacioni të mos bëhet përpara, pa marrëveshje finale me Serbinë.
Tani jemi këtu ku jemi. Besoj që, në fund, do të ketë një pajtim politik të të gjithëve që kjo është një marrëveshje që i plotëson disa nga nevojat kritike të Kosovës, duke përfshirë edhe zbatimin e këtyre marrëveshjeve.
Asociacioni nuk do të jetë Republikë Serbe. Asociacioni nuk do të ketë asnjë kompetencë shtesë, përveç kompetencave të komunave, me një bashkëpunim horizontal të tyre, me buxhet që do të vijë nga komunat dhe me disa përgjegjësi koordinuese. Mund t’i quash ekzekutive, sepse komunat kanë kompetenca ekzekutive. Nëse ato vendosin që t’i ushtrojnë bashkë ato kompetenca, atëherë do t’i ushtrojnë. Por, Asociacioni nuk do të jetë kategori institucionale, administrative, buxhetore në vetvete.
Asociacioni do të mbështesë më shumë karakterin kolektiv të këtyre komunave dhe komuniteteve që jetojnë në këto komuna. Natyrisht, do të ketë lidhje edhe me komunitetin serb që jeton jashtë komunave me shumicë serbe, por karakteri i saj është ‘komunat me shumicë serbe’. Jo se do të jetë ekskluzivisht etnik, por me karakter të shumicës.
Unë mendoj që më i rëndësishëm është definimi më i qartë i marrëdhënieve mes dy shteteve, sesa të flitet për dëmet eventuale që do t’i bëjë Asociacioni, sepse është vështirë të mendohet se mund të bëjë dëme eventuale. Mos të harrojmë se ne po flasim për mekanizma për integrimin e serbëve të veriut në sistemin juridik dhe politik të Kosovës dhe jo se po krijohet një instrument për dikë tjetër.
Tani, Beogradi mund të ketë ndikim. Realiteti është se që nga 1999 ka pasur ndikim, në një formë apo tjetër. Natyrisht që Serbia do të ketë interes, sepse kjo po bëhet në kuadër të një marrëveshjeje bilaterale dhe një marrëveshjeje ndërkombëtare. Por, vetë Kosova ka nevojë që kjo marrëveshje të jetë ndërkombëtare, për ta ruajtur vetveten dhe për të rregulluar më mirë obligimet e Serbisë. Jam i bindur që ndikimi i Serbisë, në një kohë pas kësaj marrëveshjeje, do të jetë shumë më i vogël institucionalisht, sesa që është sot në realitet.
Radio Evropa e Lirë: Çfarë mund të ndodhë nëse Kurti nuk lëshon pe lidhur me Asociacionin?
Naim Rashiti: Unë jam i bindur që faktori ndërkombëtar është i bindur që Qeveria e Kosovës, kryeministri Kurti nuk do ta bëjë Asociacionin para marrëveshjes së përkohshme ose të ndërmjetme, e cila duhet të marrë karakter më të përhershëm sesa siç titullohet dhe besoj që do ta marrë me zbatimin e saj. Jam i bindur që ka kërkesa dhe do të ketë kërkesa maksimale që menjëherë pas nënshkrimit të kësaj marrëveshjeje, të këtij dokumenti, të ketë zbatim të Asociacionit.
Marrëveshja ligjërisht e obligueshme i hapë rrugë Kosovës
Radio Evropa e Lirë: Ju po thoni që propozimi i BE-së po shihet si bazë për një zgjidhje të ndërmjetme në marrëdhëniet Kosovë-Serbi. Në fakt, ky është edhe mendimi i shumë opinionistëve. A mund të zgjasë një zgjidhje e tillë?
Naim Rashiti: Unë jam i habitur pse po quhet kështu, e ndërmjetme. Ka marrë edhe konotacion edhe ndërkombëtar se kjo është një marrëveshje e ndërmjetme. Por, me zbatimin e saj, kjo marrëveshje duhet të përmbyllë obligimin dhe mandatin e BE-së për marrëveshjen për normalizim të marrëdhënieve ndërmjet Kosovës dhe Serbisë.
Duhet të mjaftojë që e gjithë BE-ja të lëvizë, që të kuptojë qartë, sepse – kur thuhet se asnjëra palë nuk e përfaqëson njëra-tjetrën ndërkombëtarisht dhe as në rajon, se respektojnë sovranitetin e njëra-tjetrës, asnjëra palë nuk e pengojnë njëra-tjetrën në rrugën e tyre për anëtarësim dhe në organizata tjera – aty përfundon mandati i BE-së. Dhe, BE-ja më shumë është duke e bërë nga neglizhenca dhe konfuziteti që ka me mandatin e vet dhe me raportet brenda vetë BE-së, duke mos e quajtur këtë si një marrëveshje ligjërisht obligative, sesa që ka dyshime.
Për mua, me zbatimin e saj [marrëveshjes eventuale] në fund të vitit 2023, në konkluzat e saj BE-ja duhet të thotë se “mirëpresim marrëveshjen finale dhe zbatimin e saj nga Serbia dhe Kosova për normalizim të marrëdhënieve”.
Ky formulim në konkluzat e BE-së do të bëhet ligj ndërkombëtar, do të bëhet i obligueshëm për vendet anëtare të BE-së, do të bëhet mekanizëm që nuk e bllokon asnjërën palë drejt integrimeve, që i hap Kosovës rrugën drejt statusit të kandidatit për në BE, si dhe të kthehet prapa në OKB dhe të thotë “ja marrëveshja është arritur”.
Nëse ne mbesim në atë që kjo marrëveshje ka karakterin “e ndërmjetme”, nëse japim indikacione se kjo ndërkombëtarisht nuk trajtohet si marrëveshje finale, nuk do ta arrijë qëllimin për të cilin Kosova ka nevojë dhe çfarë miqtë e saj pretendojnë.
Gjermania, SHBA-ja, Britania dhe shumë vende pretendojnë se me këtë marrëveshje kryhen shumë njohje dhe i hapet rruga Kosovës për anëtarësim në organizatat kryesore evropiane. Atëherë, marrëveshja as nuk është përfundimtare dhe as e ndërmjetme. Është marrëveshje ligjërisht e obligueshme ndërmjet dy vendeve, në përputhje me ligjin ndërkombëtar dhe acquis communautaire.
Radio Evropa e Lirë: Një marrëveshje e tillë, a e relativizon tërësisht njohjen e ndërsjellë?
Naim Rashiti: S’ka rëndësi fare. Ne po flasim që dy vendet e respektojnë sovranitetin e njëra-tjetrës. Me ligjin ndërkombëtar, kur dy vende respektojnë simbolet e shtetit, në përputhje me kartën e OKB-së, flasim për atë që dy shtete janë të pavarura. Kaq. Kosova e fiton statusin e shtetit ndërkombëtar, për çka po sfidohet vazhdimisht nga instrumentet ligjore të BE-së dhe nga disa vende të BE-së, në veçanti Spanja.
Ne nuk mund të pretendojmë që ta kemi një marrëveshje të ndërmjetme dhe në një moment të caktuar të presim njohjen prej Serbisë. Kjo duhet t’u japë fund pretendimeve ndërkombëtare të Serbisë mbi Kosovën, qoftë edhe atyre që janë pa bazë. Në këtë rast, nëse i jep fund, nëse e rregullon këtë, BE-ja duhet ta njohë si marrëveshje ndërkombëtare në mes dy vendeve të pavarura.
Në momentin që BE-ja e futë këtë në konkluza, gjithçka tjetër më pas, rrjedh natyrshëm sipas ligjit ndërkombëtar. Ne po harrojmë të shohim të gjithë sekuancimin. BE-ja ka rolin e lehtësuesit, rolin e monitoruesit –do të thotë udhëheqë monitoruesit, si dhe BE-ja ka rolin e vlerësuesit final për zbatim. BE-ja ka rolin masiv këtu dhe ajo duhet të konkludojë, sepse i ka dhënë mandat vetes dhe nuk është më
vetëm lehtësues (i procesit të dialogut). BE-ja duhet të thotë se a e kanë bërë Kosova dhe Serbia marrëveshjen për normalizim, sepse kjo është gjuha ligjore e BE-së.
Me këtë [normalizimin e marrëdhënieve] janë kushtëzuar të dy vendet. Kur këtë e bëjnë Kosova dhe Serbia, atëherë plotësojnë kriteret e BE-së. Kështu e shohin edhe Spanja, Greçia, Rumania, Sllovakia, përveç Qipros, që Kosova dhe Serbia duhet të arrijnë marrëveshje finale. Atëherë, ja marrëveshja për normalizim, e cila e njeh sovranitetin e njëra-tjetrës.
Unë, tani në këtë fazë, shoh telashe më shumë me faktorin ndërkombëtar, në veçanti me BE-në sesa me palët. Palët nuk kanë “po” më të madhe. Kaq kanë.
