Prej njërës dritare të shkollës e nëpër rrugët e shtruara me kalldrëm të Prizrenit, atëkohë pesëvjeçarja Gynesh Veshall kishte ikur nga një orë mësimore në një ditë të vitit 2005.
“Ajo [një nxënëse tjetër] më ngacmonte vazhdimisht. Mua më dukej se ma bënte veç pse jam e komunitetit rom”, kujton Gyneshi.
Cak e kishte zyrën e dajës së saj, të cilin e përshkruan si aktivist për të drejtat e komunitetit rom në Kosovë.
“Kam shkuar edhe i kam thënë dajës ‘hajde përlaju me të, sepse ajo nuk po i do romët’”, thotë ajo.
Në atë kohë, Gyneshi thotë se përshkruhej si një vajzë e imtë dhe e vogël në trup. Por, imtësia në pamjen e jashtme nuk reflektonte atë që ajo kishte brenda vetes.
E njohur me nofkën “sakicë”, atë e karakterizon edhe tani, si 23-vjeçare, shpirti luftarak.
“Jam lodhur nga ajo që gratë e vajzat rome po etiketohen me fenomene negative, si martesat e hershme apo braktisja e shkollave. Ia kam vendosur vetes një qëllim: do t’i promovoj gratë rome, kontributin e tyre dhe do të bëhem zë për to”, thotë Gyneshi për Radion Evropa e Lirë.
Prizrenasja kishte filluar të punonte për realizmin e këtij qëllimi rreth gjashtë vjet më parë, me idenë e saj për t’i dokumentuar kontributet e grave rome në fushën e kulturës dhe artit.
Si aktore në Teatrin “Nexhip Menekshe” në Prizren që nga mosha tetëvjeçare, Gyneshin e kishin nxitur dy mendime: që një ditë edhe kontributi i saj mund të harrohet dhe nga inati se, edhe kur flitet për arritjet e komunitetit rom, fokusi është te burrat.
Kështu, në nëntor të vitit 2023, Gyneshi nisi të intervistonte gra rome që kishin kontribuar në fushën e kulturës e artit që nga viti 1970 në Kosovë. Ajo arriti t’i dokumente sukseset e gjithsej 48 grave, ndërsa u fokusua në jetët e dhjetë prej tyre.
“Mesazhi kryesor që kam dashur ta përçoj, është të tregoj që edhe gratë rome kanë dhënë kontribut në kulturën kosovare. Kam dashur ta jap mesazhin që edhe ne bëjmë gjëra të mira, që edhe ne kemi vlerat tona dhe jemi histori suksesi”, tregon ajo.
Sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 2011, në Kosovë jetojnë gati nëntë mijë romë. Numri i vërtetë besohet se është më i madh, por regjistrimi në atë kohë ishte bojkotuar pjesërisht nga pjesëtarët e këtij komuniteti.
Fenomenet negative, për të cilat flet Gyneshi, janë dukuri të cilat i vënë në dukje edhe organizata ndërkombëtare dhe shtetet perëndimore: jetesën e shumë pjesëtarëve të këtij komuniteti në kushte të vështira financiare, me shkallë të ulët punësimi, që ka çuar edhe në fenomene si martesat e hershme, braktisja e shkollave dhe dalja në rrugë për të kërkuar lëmoshë.
Libri i Gyneshit, i titulluar “Meloditë e Rezistencës”, u publikua më 6 mars, rreth një muaj para Ditës Ndërkombëtare të Romëve që shënohet çdo vit më 8 prill.
Gyneshi kishte menduar e stërmenduar çdo detaj të librit.
Në kopertinën e librit janë ilustruar dhjetë fustane për të simbolizuar dhjetë gratë e intervistuara më detajisht në libër. Fustanet janë të rreshtuara në formë rrethi, në shenjë të rrotës që është simbol i komunitetit rom. Fustanet në fund janë të ngjyrosura me të verdhë e të kaltër, si ngjyrat në flamurin e Kosovës.
Edhe pas publikimit, Gyneshi tregon se ka marrë dhjetëra telefonata nga njerëz, të cilët i tregojnë për gra të tjera rome dhe për sfidat që ato i kanë kaluar.
“Krejt ato sfida, zhurma, avokime që i kanë bërë ato në të kaluarën, mua më janë bërë tash si melodi që të shkruaj për rezistencën e tyre”, thotë Gyneshi.
Një nga një, me buzëqeshje në fytyrë, ajo tregon se si gratë që ka intervistuar kishin thyer tabu duke kënduar, vallëzuar e aktruar në skena, përkundër traditave që nuk lejonin gjëra të tilla.
“Kemi shumë gra që me vite nuk janë martuar, për shkak të teatrit e aktiviteteve të tyre, kanë vdekur në atë rrugë… Pse mos t’i përmendim?! A nuk është kjo rezistencë?!”, pyetet Gyneshi.
Meqë edhe vetë ka ecur në këpucët e grave që ka intervistuar, prizrenasja thotë se nuk ishte lodhur aspak gjatë gjithë procesit. Për herë të parë, thotë ajo, ka arritur të ndihet krenare me veten.
“Në atë moment që kam shkelur dërrasat e teatrit, në atë moment e kam nisur një revolucion në jetën time. Ajo ka qenë etapa e parë e jetës time, etapa e dytë nisi kur fillova të punoj në këtë libër”, shprehet ajo.
Ajo ndihet krenare që është pjesë e Teatrit rom “Nexhip Menekshe” në Prizren, pasi që thotë se ky teatër ka shërbyer gjithnjë për të ngritur tematika të rëndësishme për komunitetin.
Këtë e kishte bërë edhe Gyneshi para dy vjetësh, duke iniciuar një dramë për të drejtat e grave, e që më vonë ishte rishfaqur disa herë nëpër Kosovë.
Nën titullin “Rrëfimet e grave”, Gyneshi kishte aktruar një rol në shfaqjen që shpërfaqte dhunën, vrasjen dhe shtypjen që përjetojnë shumë gra në Kosovë.
“Kemi tekste si shuplaka. Unë aty [gjatë shfaqjes ‘Rrëfimet e grave’] e kam ndier që po më del shpirti prej gojës. A kam parë burra duke qarë? Qaq. Secila fjalë e jona ka qenë si shuplakë për ta”, tregon Gyneshi.
Ajo nuk dëshiron të njihet si aktiviste vetëm për të drejtat e grave rome. Tematikat që ajo i shtjellon, si në shfaqjen “Rrëfimet e grave”, prekin gratë e çdo komuniteti etnik në Kosovë.
“Ne duhet të kapemi dorë për dore. Edhe ne që jemi vajzat e komunitetit rom, edhe ne jemi vajzat e Kosovës, gratë e Kosovës”, thotë Gyneshi.
Gyneshi di të komunikojë me shumë prej komuniteteve etnike në Kosovë. Ajo, përveç gjuhës rome e gjuhës shqipe, ka mësuar të komunikojë edhe në gjuhën turke e angleze, ndërsa thotë se e kupton edhe gjuhën boshnjake.
Përderisa thotë se në vitet e para të shkollës fillore ishte ngacmuar për shkak të etnisë së saj, tani shton se përballet me komente keqardhjeje për përkatësinë e saj etnike.
“Më thonë ‘Qysh bre ti e komunitetit rom? Gjynah!’. Unë u them që jam e komunitetit rom, u tregoj ku e kam shtëpinë. Ata mendojnë që po bëj hajgare. Por, unë e bërtas, e deklaroj veten që unë jam rome”, thotë Gyneshi.
Tani, ajo shpreson që fëmijët e tjerë të mos përballen më me diskriminim dhe shpreson që do të ketë edhe të tjerë të rinj që punojnë për ta ndryshuar mënyrën se si shihet komuniteti rom në Kosovë.
“Atë që po e shoh të nevojshme, momentalisht, është që të ketë fushata nga të rinjtë, të ketë dokumentime të tilla. Unë e kam bërë këtë herë për fushën e kulturës, le ta bëjë dikush për atë të arsimit…”, përfundon Gyneshi.
