Qeveria e Maqedonisë së Veriut vendosi më 18 shkurt kufizimin e marzhës së fitimit për më shumë se 100 grupe produktesh, që përfshijnë mbi 1.000 artikuj ushqimorë dhe joushqimorë me synimin për t’i ulur çmimet dhe për t’i “mbrojtur qytetarët”.
Akademiku dhe eksperti i ekonomisë, Abdylmenaf Bexheti, thotë për Radion Evropa e Lirë se masat e ndërmarra nga Qeveria mund të kenë efekt të kundërt dhe të rrezikshëm, siç shprehet ai, për tregun, veçanërisht për sektorët që varen nga luhatjet e çmimeve dhe konkurrenca e lirë.
“Përvoja ka dëshmuar se masa të tilla, si në të kaluarën, ashtu edhe tani, nuk kanë qenë të suksesshme. Këto masa intervenimi, në kohë të caktuar, për një, dy apo deri në tre muaj, nuk japin rezultate të qëndrueshme, sepse operatorët ekonomikë dinë t’i anashkalojnë, e manipulojnë, duke gjetur zgjidhje alternative dhe për të arritur t’i fitojnë marzhat që i kanë destinuar”, thotë Bexheti. Ai shton se kufizimi i marzhës ka të ngjarë të nxisë ekonominë joformale dhe të shkaktojë mungesë të produkteve bazë në treg.
“Pesë për qind nuk është marzhë, por Qeveria e ka vendosur këtë kufizim, sidomos për produktet bazike, duke iu referuar komponentit të inflacionit të lirë. Inflacioni i lirë zakonisht godet çmimet bazike dhe, duke iu referuar statistikave, rezulton se produktet bazë në zinxhirin tregtar, kanë marzha fitimi shumë më të larta sesa produktet luksoze ose mbi mesataren”, sqaron Bexheti në intervistën për REL-in.
Radio Evropa e Lirë: Z. Bexheti, pas dy bojkotimeve nga qytetarët për çmimet e larta, autoritetet vendosën të kufizojnë marzhën e fitimit. Si e vlerësoni këtë hap të pushtetit?
Abdylmenaf Bexheti: Së pari, duhet thënë se, si në teorinë ekonomike, ashtu edhe në praktikë, ndodh sa herë që tregu është joefikas në alokimin e drejtë të resurseve, duhet të ndërhyjë shteti. Kjo quhet pamundësia e tregut (market failure), dhe në të gjitha ato situata ka ndërhyrje të institucioneve të shtetit, për të rregulluar tregun, sepse tregu është i pamundshëm, pra i manipuluar dhe i strukturuar.
Prandaj, të gjitha dilemat që dalin në opinion në lidhje me atë nëse ndërhyrja e shtetit në tregje është e ligjshme apo jo, duhet të konfirmohen duke pasur parasysh se ajo është prezent në të gjitha rastet, edhe në ekonomitë e tregut, jo vetëm në ato të planifikimit qendror. Madje, në ekonomitë e tregut ndërhyrja ndodh sa herë që tregu është i pamundshëm.
Andaj, të gjitha këto përpjekje të institucioneve për t’i rregulluar çmimet janë edhe normativisht të arsyeshme, ashtu edhe të preferueshme. Por, kur vijmë te rasti konkret, mbetet për t’u diskutuar sa efektive mund të jenë masat dhe përqindjet e reduktimit të çmimeve apo limitimit të fitimeve dhe marzhave. Në kushtet kur ne nuk kemi institucione shumë efikase – siç dihet tashmë – dhe kur edhe Komisioni Evropian (KE) ka vërejtje për funksionimin e tyre në përgjithësi, siç nënvizohet në të gjitha raportet që KE-ja na jep, si dhe ato të Bankës Botërore dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar – të gjithë vlerësuesit zakonisht japin vërejtje për kapacitetin e dobët të institucioneve.
Përvoja ka dëshmuar se masa të tilla – si në të kaluarën ashtu edhe tani me këtë përbërje qeveritare – nuk kanë qenë të suksesshme. Këto masa intervenimi, në kohë të caktuar, për një, dy apo deri në tre muaj, nuk japin rezultate të qëndrueshme, sepse operatorët ekonomikë – qoftë zinxhiri tregtar apo prodhuesit – dinë t’i anashkalojnë, t’i manipulojnë, duke gjetur zgjidhje alternative për të abuzuar me tregun, dhe për të arritur t’i fitojnë marzhat, të cilat i kanë destinuar.
Prandaj, në parim, personalisht nuk sugjeroj që kjo të jetë një masë e qëndrueshme, e aq më pak të aplikohet për periudha të caktuara kohore dhe afatshkurtra, siç janë dy apo tre muaj, sepse, derisa të arrijë të zbatohet vendimi, ai do të jetë zbehur. Kjo ndodh për shkak të procesit të ashtuquajtur të reduktimit, sepse kanalet janë të bllokuara nga mungesa e kapaciteteve zbatuese të institucioneve tona, të cilat jo vetëm që nuk dinë si ta rregullojnë këtë çështje, por as ta mbikëqyrin apo ta rregullojnë si duhet.
“Rritja e konkurrencës, mënyra e vetme për të sfiduar oligopolin e zinxhirëve të mëdhenj tregtarë”
Radio Evropa e Lirë: A ekziston rreziku që kjo masë të çojë në mungesa të produkteve bazë në treg, për shkak të uljes së stimujve për prodhuesit dhe tregtarët?
Abdylmenaf Bexheti: Edhe mund të ndodhë, veçanërisht për produktet bazë, ku marzha është limituar deri në 5për qind, një nivel që nuk mbulon as kostot elementare operative, e lëre më kostot shtesë. Cila kompani do të mund të mbijetonte me një margjinë fitimi prej 5për qind? Kjo nënkupton që investimi i saj do të kthehej për 20 vjet, prandaj teorikisht dhe praktikisht kjo nuk funksionon.
Pesë për qind nuk është marzhë, por Qeveria e ka vendosur këtë kufizim, sidomos për produktet bazike, duke iu referuar komponentit të inflacionit të lirë.
Inflacioni i lirë zakonisht godet çmimet bazike dhe, duke iu referuar statistikave, rezulton se produktet bazë në zinxhirin tregtar kanë marzha fitimi shumë më të larta sesa produktet luksoze ose mbi mesataren. Në këtë aspekt, mendoj se përqindja e kufizimit të marzhës nuk është adekuate dhe as e definuar qartë.
Kush mund të jenë ata të cilët do ta kontrollojnë krijimin e marzhës?! Ku zbatohet ky 5 përqindësh, në cilën bazë?! Mbi vlerën e furnizimit të mallit apo mbi vlerën e furnizimit plus kostot operative?! Ka thyerje, zhbërje, prishje të frutave dhe perimeve, ka afat skadimi, për shembull qumështi. Ku janë këto, të cilat duhet të kalkulohen paraprakisht, pasi këto janë kosto impute në çdo produkt, veçanërisht në ata bazikë.
Duhet pasur parasysh se sa mund të jenë efikas të gjithë këta komponentë. Një listë me 1.000 artikuj është shumë e gjerë. Kujt i shërbejnë këta artikuj? A janë ato produkte për shtresat në nevojë, pasi qëllimi i Qeverisë duhet të fokusohet në mbrojtjen e shtresave të rrezikuara, pra atyre me të ardhura personale apo familjare, nën nivelin e shportës së konsumit, e cila aktualisht është rreth 65.000 denarë (1.059 euro)?!
Me pak fjalë, të gjithë ata që marrin më pak se 65.000 denarë duhet të jenë objekt i trajtimit dhe t’i konsumojnë ato produkte për shtresat në nevojë. Përse duhet të ketë kufizime për çmime edhe për ata që realizojnë mbi koston e shportës së konsumit?!
Është jo logjike, jo tipike! Nëse dikush dëshiron të konsumojë, për shembull, artikuj të higjienës personale, ta zëmë pastën për dhëmbë, ju e gjeni nga 150 denarë (mbi dy euro) deri në 450 denarë (mbi shtatë euro). Tani, kush – çfarë konsumon këtu? Krejt këto janë shumë konfuze dhe nuk mendoj se Inspektorati i Tregut ka kapacitetin për t’i kufizuar dhe kontrolluar në detaje këto çmime. Në këto situata, më mirë është të mos rregullosh diçka që nuk arrin ta kontrollosh.
Radio Evropa e Lirë: A mund të nxisë kjo politikë edhe zhvillimin e të ashtuquajturit treg i zi ose praktikave joformale tregtare?
Abdylmenaf Bexheti: Vetë manipulimi i operatorëve, në këtë rast shtëpive tregtare, marketeve apo zinxhirit të marketeve, të cilët janë ekspertë në manipulimin dhe abuzimin gjatë krijimit të çmimeve me ata faktorë imputesh që i përmenda. Ka produkte që gjatë ngarkim-shkarkimit kërkojnë angazhim fizik, ndërsa ka produkte që janë të paketuara në paleta dhe zëvendësohen nga makineria. Ngarkim-shkarkimi i një produkti dhe i një tjetri nuk mund të ketë të njëjtën kosto. Kush është ai inspektor që do të mund të përcaktojë përqindjen? Ata kanë rregullore të brendshme për mënyrën se si i krijojnë çmimet. Prandaj, mendoj se kjo situatë dhe mënyra se si do të sillen vetë operatorët mund të motivojë në mënyrë të shtuar ekonominë joformale, aq sa do të munden.
Ata do të bëjnë përpjekje maksimale, sepse operatorët i kanë preferencat për këtë punë.
E vetmja gjë që duhet të ndodhë në këtë situatë është shtimi i ofertës dhe rritja e konkurrencës, në njërën anë, duke sjellë në treg operatorë të tjerë që janë realisht konkurrues në afat të gjatë, dhe jo vetëm për një periudhë të shkurtër. Kam parasysh kompani, të cilat do të sfidonin ose do të tronditnin këtë oligopol të krijuar nga katër apo pesë zinxhirët e mëdhenj tregtarë.
“Efekti i bojkotit, i suksesshëm”
Radio Evropa e Lirë: Në anën tjetër, Oda Ekonomike e Tregtarëve me shumicë dhe pakicë ka paralajmëruar se masat mund të rrezikojnë mbylljen e bizneseve pasi, sipas tyre, harxhimet bazë të tregtarëve lëvizin nga 12 deri në 15 për qind. Si e shihni këtë shqetësim?
Abdylmenaf Bexheti: Ekziston rreziku potencial që një pjesë e tyre t’i reduktojnë bizneset, por nuk mendoj se duhet t’i mbyllin dyqanet dhe kujtoj se kjo nuk do të ndodhë. Megjithatë, do të reduktohet asortimenti i produkteve që ofrojnë në raftet e tyre. Në situata të caktuara, ata do të reduktojnë të gjitha produktet për të cilat, në shikim të parë, pesë përqindëshi është i dukshëm në kalkulim dhe që, normalisht, nuk kanë asnjë llogari ekonomike.
Niveli i përgjegjësisë shoqërore të operatorëve ekonomikë, në këtë rast tregtarëve, nuk është i tillë që të ketë ndonjë ndikim të madh, por edhe prodhuesit luajnë rolin e tyre. Përndryshe, imagjinoni: sivjet një kilogram lakër është shitur me çmime marramendëse, çka nuk ka ndodhur në 30 vjetët e fundit. Kush e ka konsumuar lakrën? Kryesisht ata që janë raste sociale. Një kilogram fasule ka arritur këtë vit një çmim të atillë saqë njerëzit janë detyruar të importojnë fasule edhe nga Pakistani. Operatorët ekonomikë janë të dizajnuar që të kryejnë të gjitha veprimet e nevojshme për të dalë në fund me fitime, dhe ky është edhe motivi kryesor pse ata duhet të ekzistojnë. Por, ka mundësi që kjo situatë të nxisë dhe të motivojë ekonominë joformale, duke rritur pjesërisht edhe manipulimin e çmimeve në treg.
Si rezultat, përsëri do të goditen më së shumti ata që nuk kanë mundësi të menaxhojnë mbijetesën në këto kushte. Prandaj, përveç bojkotit – që është një masë e mirë dhe duhet të vazhdojë, pasi ndihmon rritjen e vetëdijes së konsumatorëve – duhet të veprojnë edhe organet përkatëse. Duhet të ekzistojë një autoritet i fuqishëm i mbrojtjes së konsumatorëve, që mbron interesat e tyre. Gjithashtu, duhet pasur mbikëqyrje nga organet dhe autoritetet, siç është Inspektorati i Tregut. Të gjitha këto struktura, në një mënyrë apo tjetër, duhet të trajnojnë konsumatorët për të kuptuar se prodhuesit dhe tregtarët do të gjejnë gjithmonë mënyra për ta bërë atë inflacionin e lirë në favor të tyre.
Radio Evropa e Lirë: Si kështu?
Abdylmenaf Bexheti: Për shembull, edhe nëse ata mbajnë të njëjtin çmim dhe respektojnë uljen prej pesë për qind, siç kërkohet, do të ndryshojnë paketimin, duke ulur sasinë me 10 ose 100 gramë, ndërsa marzhën e fitimit do ta kenë 15%. Ata dinë që t’i bëjnë veprimet në atë mënyrë që ta manipulojnë tregun dhe kontrollin. Cili inspektor do të dijë të llogarisë se sa gramë ka qenë pasta e dhëmbëve në paketim dhe sa është realisht? Apo për produktet higjienike, si shamponi, që variojnë nga 200 ml deri në një litër? Kush nga strukturat mund t’i rregullojë në mënyrë të detajuar, e aq më pak t’i kontrollojë këto?
Radio Evropa e Lirë: Kur jemi te bojkotimi i produkteve nga ana e qytetarëve, mendoni se pati sukses?
Abdylmenaf Bexheti: Po, mendoj se pati sukses, për të dhënë një mesazh, pasi raportet tregojnë se efekti i tyre çoi në një rënie prej rreth 30-40% të qarkullimit ditor.
Megjithatë, për shkak të mungesës së alternativave dhe ofertave, qytetarët thjesht mund të shtyjnë blerjet – nuk do ta bëjnë pazarin sot, do ta bëjnë nesër. Përtej kësaj, porosia ishte e qartë: qytetarët duhet të rrisin ndërgjegjësimin, ndërsa konsumatorët duhet të jenë të trajnuar dhe të përgatitur që në një mënyrë apo tjetrën, të kenë kondicion për t’u bërë ballë sfidave ekonomike në një periudhë më të gjatë. Megjithatë, zgjidhjet e tilla nuk janë afatgjata dhe të qëndrueshme – janë masa të momentit, janë më tepër për të krijuar përshtypjen se diçka po ndërmerret.
Edhe strukturat e mëparshme qeveritare kanë ndërmarrë hapa të ngjashëm. Iks ministri i Ekonomisë dhe kryeministri dikur ecnin nëpër markete dhe tregonin raftet, të njëjtën gjë po e bëjnë edhe këta sot. As njëra palë e as tjetra nuk ka arritur rezultate konkrete. Kjo është sa për të treguar se ja, po bëjnë përpjekje, dhe në fund i rrudhin shpatullat.
“Propozimi i opozitës, përpjekje për pikë politike”
Radio Evropa e Lirë: Si e shihni propozimin e partisë opozitare, Lidhja Socialdemokrate (LSDM), për heqjen e 5 p137r qind të Tatimit mbi Vlerën e Shtuar (TVSH)?
Abdylmenaf Bexheti: Përpjekje për të fituar pikë politike, asgjë më shumë. Vetë ata ishin që e sollën normën e tretë të TVSH-së. Fillimisht, kishim vetëm dy norma – 5% dhe 12% për disa artikuj, ndërsa ata e vendosën normën prej 10%. Tani, të njëjtit propozojnë që një pjesë e madhe e produkteve të kalojë nga 10% në 5% ose nga 5% në 0%. Në situata kur je në pushtet, ke përgjegjësinë për të gjetur zgjidhje reale, pasi buxheti kërkon të ardhura. Ndërsa kur je në opozitë, propozon masa populiste, të cilat do të jenë të pëlqyeshme për konsumatorët, vetëm për tentativa politike.
Kjo nuk është qasje serioze, pasi nuk janë politika konsistente – as ekonomike, e aq më pak tregtare. Sot, qytetarët janë më të edukuar dhe të arsimuar për t’i kuptuar këto çështje. Këto lojëra janë sipërfaqësore dhe nuk ofrojnë zgjidhje të qëndrueshme.
Zgjidhjet e qëndrueshme janë në afat të mesëm, tre vjet, pesë vjet, që të ndryshojë struktura e krijimit të çmimeve bazike. Të mundohemi të alokojmë produktet tona vendore. Të mos e importojmë groshën nga Pakistani, pasi dihet se çfarë cilësie do të kemi, por edhe çfarë çmimesh.
“Inflacioni shumë më i lartë, sesa tregojnë të dhënat statistikore”
Radio Evropa e Lirë: Indeksi i kostos së jetesës në janar, krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit të kaluar, ka shënuar një rritje për 4.9 %, kurse indeksi i çmimeve me pakicë për 5.2 %. Si e komentoni këtë?
Abdylmenaf Bexheti: Mendoj se inflacioni real është shumë më i lartë sesa që tregojnë të dhënat statistikore. Përqindjet prej 5.2% dhe 4.9% tregojnë rritjen mesatare të çmimeve në shportën e konsumit, e cila përfshin qindra artikuj. Pyetja kyçe është: cilët janë ata artikuj? Një rritje prej 5% nuk do të vërehej fare nga qytetarët. Ne kemi rritje çmimesh deri në 60% apo 70% krahasim me vitin e mëparshëm, për të mos thënë mesataren e prodhimeve dhe artikujve bazë, mesatarisht 30%. Në konsumin e përgjithshëm përfshihen edhe produkte me çmime shumë të ulëta, të cilat ndikojnë në mesataren e inflacionit, që sillet nga 4.9% deri në 5.2%, në varësi të indeksit që merret për bazë.
Pra, 5.2% përfaqëson rritjen mesatare të çmimeve për të gjitha produktet e shportës së konsumit. Ndërkohë, shumë rrallë ndodh që një konsumator t’i përdorë të gjitha këto produkte. Ajo që është më e rëndësishme si target grup dhe që shteti duhet të mbajë llogari, janë familjet në nevojë, ato me të ardhura të ulëta, familjet me më shumë fëmijë dhe pensionistët. Këto kategori nuk duhet të goditen me rritje çmimesh prej 30% apo 40%. Këto mund të jenë politika mbështetëse financiare, por Qeveria ka masa alternative.
Pse duhet mbështetur energjia elektrike për të gjithë? Nëse një familje konsumon mbi 2000 apo 4000 kilovat orë në muaj, nuk ka nevojë të brengosesh për të. Nëse dikush dëshiron një standard të lartë jetese dhe ka të ardhura, le ta paguajë vetë. Është ekonomi e tregut. Dëshiron standard të lartë jetese, le ta bëjë. Përkundrazi, ata që mezi arrijnë të mbulojnë 500 kilovat orë në muaj duhet të përfshihen në skemat e mbështetjes financiare. Kategorinë e mbështetjes financiare, Qeveria duhet ta ketë në konsideratë.
E njëjta vlen edhe për bujqësinë. Pse Qeveria nuk vendos të mbështesë drejtpërdrejt produktet bazike bujqësore? Pse duhet të kufizohet marzha e tyre për të gjithë konsumatorët? Struktura sociale në Republikën e Maqedonisë së Veriut, ashtu si kudo, tregon se jo të gjithë qytetarët kanë mundësi të barabarta për ta përballuar këtë koncept. Këto janë masat që Qeveria duhet të ndërmarrë. Të jenë më të qëndrueshme, më afatgjata dhe më reale.
Në instancë të fundit, duhet krijuar një ekosistem që do të mundësojë hyrjen sa më të shpejtë të zinxhirëve të mëdhenj tregtarë, apo ndonjë kompani tjetër e fokusuar te shtresa e mesme e popullsisë. Aktualisht, në treg nuk ka një balancë të qartë mes marketeve – vetëm disa produkte specifike dallojnë.
Brenda dy ose tre javësh do të shpallen bilancet financiare të kompanive tregtare dhe prodhuese. Atëherë do të shohim fitimet e tyre – disa do të shkojnë në dhjetëra miliona euro, e disa edhe në qindra miliona. Pyetja që shtrohet është: prej nga?
Radio Evropa e Lirë: Shikuar nga praktikat ndërkombëtare në raste të ngjashme, çfarë mësime mund merren nga vendet që kanë aplikuar politika të kufizimit të marzhave?
Abdylmenaf Bexheti: Të gjitha vendet serioze me kapacitete të qëndrueshme institucionale dhe me një sistem të rregullimit transparent aplikojnë masa të targetuara për produkte të caktuara, jo masa frontale, të përgjithshme që vlejnë për të gjithë. Prandaj, këto përvoja duhen rishikuar dhe statistikat tona duhet të pastrohen dhe të krijohen tjera, pasi këto aktualet janë `përshesh` , në të gjitha aspektet.
Është e domosdoshme të punohet në një afat të gjatë për të krijuar kushte të caktuara të ekosistemit që të thithim zinxhirë të mëdhenj tregtarë, të cilët funksionojnë sipas ekonomisë së shkallës dhe volumit, duke operuar me marzha më të ulëta, por me qarkullim më të madh që justifikon shpenzimet e tyre.
Asnjë operator tregtar nuk hyn në treg për të rrezikuar apo për përgjegjësi shoqërore—synimi i tyre kryesor është fitimi. Përgjegjësia sociale është dytësore ose terciare. E para është për të bërë profit. Ata nuk vijnë për diçka tjetër. Prandaj, qeveritë duhet të ndërmarrin masa të qarta dhe të targetuara, qofshin ato politika të mbështetjes sociale apo masa makroekonomike për kontrollin e çmimeve. Kjo është mënyra se si funksionon tregu dhe nuk ka sesi të jetë ndryshe. Këto janë masat që duhet të ndërmarrë çdo qeveri, qoftë me politika të targetuara të mbështetjes sociale apo politika makroekonomike për kontrollin e çmimeve.
Çështja kryesore është: cilat çmime duhen rregulluar dhe për cilat produkte? A duhet të vendoset një kufi maksimal për disa produkte apo një çmim minimal për të tjera? Këto janë koncepte të njohura në ekonomi, ku në disa raste kufizohet dyshemeja e çmimeve (për të mbrojtur prodhuesit), ndërsa në raste të tjera kufizohet tavani (për të mbrojtur konsumatorët) – janë të njohura këto koncepte.
