Daniel Server
Dje kalova 40 minutat e mia të caktuara me ish-presidentin e Kosovës, Hashim Thaçi, në seksionin ndërkombëtar të burgut holandez në Hagë. Doja të rinovoja një miqësi të vjetër. Është e njohur në Kosovë që ne patëm një përçarje pak para se ai të shkonte vullnetarisht në Hagë për t’u përballur me gjyqin. Doja gjithashtu të kuptoja më mirë realitetin pas Dhomave të Specializuara të Kosovës, që po zhvillojnë gjyqin e tij. Prandaj u takova edhe me zëdhënësin e tribunalit, Michael Doyle, të cilin e njoh që nga shërbimi i tij i shkëlqyer pranë përfaqësuesit të lartë Inzko në Bosnje.
Kujdes lexues. Nëse po kërkoni ndonjë detaj “pikant” për atë që më tha Hashimi, mos lexoni më tej. Bisedat tona kanë qenë gjithmonë private në të kaluarën, dhe kjo do të mbetet po ashtu. Përveç zyrtarit të burgut që ishte i pranishëm për të dëgjuar, sipas rregullave. Do ta respektoj konfidencialitetin e asaj që tha Hashimi. Por ai gjithmonë ka respektuar të drejtën time për të shprehur publikisht çfarë mendoj, dhe jam i sigurt që ende e respekton
Parahistoria
Unë dhe Hashimi takoheshim sa herë që shkoja në Kosovë ose ai vinte në SHBA. Kjo zakon filloi në vitin 1999, kur ai ishte pjesë e udhëheqjes shqiptare të Kosovës që Instituti i Paqes i Shteteve të Bashkuara e solli në një resort në Lansdowne, Virginia. E bëmë këtë sepse dhuna ndërmjet shqiptarëve po shtohej pas luftës NATO/Jugosllavi. Kishim frikë se mund të çonte në luftë civile. Krime, pa dyshim, kishin ndodhur pas luftës.
Hashimi gjithmonë ia ka atribuar kthesën e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës drejt politikës atij mu këtij takimi në Lansdowne. Ai përfshiu pothuajse të gjithë liderët kryesorë politikë, të shoqërisë civile dhe të medias të Kosovës pasluftës. Deklarata që u nxor nga ai takim u bë udhërrëfyes për përpjekjet e mëvonshme politike, shoqërore e ekonomike. Kjo nismë çoi edhe në një takim dy vjet më vonë me udhëheqësinë serbe të Kosovës në Airlie House, si dhe në një fushatë të madhe kundër dhunës, ku Hashimi luajti një rol kyç.
Marrëdhëniet me Shtetet e Bashkuara
Në bisedimet e dështuara të Rambujesë, në fund të vitit 1998, Hashimi ishte padyshim një nga të preferuarit e amerikanëve. Si zëdhënës politik i UÇK-së, ai arriti më në fund t’i bindte komandantët e ndryshëm të firmosnin marrëveshjen e propozuar. Refuzimi serb çoi në bombardimet e NATO-s ndaj Jugosllavisë.
Por pas luftës, ai as nuk u ngjit shpejt, as nuk pati mbështetje të pakushtëzuar amerikane. Amerikanët u shqetësuan kur Hashimi emëroi kryetarë të rinj komunash në Kosovë, duke e pretenduar këtë autoritet si “kryeministër” i një “qeverie të përkohshme” të krijuar disa muaj më herët. Kryetarët që ai emëroi zëvendësuan ata që “presidenti” Rugova i kishte vendosur gjatë dekadës së shtypjes serbe. Ne e paralajmëruam Hashimin në Lansdowne se këta “kryetarë” nuk do të mund të përmbushnin pritjet dhe do të mbaheshin përgjegjës për dështime në zgjedhjet e para komunale.
Ato u mbajtën një vit pas luftës. Amerikanët donin të shmangnin gabimin e bërë në Bosnje, ku zgjedhjet kombëtare u mbajtën vetëm një vit pas luftës – dhe përfunduan duke rikthyer në pushtet të gjithë udhëheqësit e palëve ndërluftuese. Në Kosovë, zgjedhjet komunale përmbysën shumë nga kryetarët e UÇK-së, ashtu siç kishin parashikuar amerikanët. Do të duheshin vite që Partia Demokratike e Kosovës e Hashimit të rimëkëmbej. Hashimi luajti role të rëndësishme gjatë protektoratit të OKB-së, por shija e parë e pushtetit ekzekutiv i erdhi në vitin 2008, kur udhëhoqi shpalljen e pavarësisë dhe më pas u bë kryeministër.
Tribunali
Thaçi u ngjit në postin e presidentit në vitin 2016. Deri atëherë, amerikanët dhe evropianët po kërkonin me ngulm krijimin e një tribunali që do të gjykonte akuzat për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit që kishin ndodhur kryesisht pas përfundimit të luftës, në vitin 1999. Më tronditëset ishin pretendimet se UÇK-ja kishte rrëmbyer serbë, i kishte çuar në veri të Shqipërisë, u kishte hequr organet dhe i kishte vrarë. I kisha dëgjuar këto akuza menjëherë pas luftës, por gazetari që m’i përmendi më tha se nuk mund të përmbushte standardet gazetareske për t’i botuar. As raporti i Këshillit të Evropës i vitit 2011, që i bëri publike, nuk ishte më i mirë.
Por kur prokurori amerikan Clint Williamson raportoi në vitin 2014 se kishte bazë të mjaftueshme për ngritjen e aktakuzave ndaj anëtarëve të UÇK-së, presioni diplomatik u bë i pakontrollueshëm. Si president, Hashimi përdori ndikimin e tij për t’i bindur deputetët të miratonin një amendament kushtetues që krijonte një gjykatë të Kosovës, por që do të zhvillohej në Hagë dhe do të ishte plotësisht e stafuar me ndërkombëtarë. Edhe unë u shpreha në mbështetje të saj, duke besuar se do të merrej kryesisht me akuzat për trafik organesh. Dhomat e Specializuara të Kosovës u bënë funksionale në vitin 2017, në një objekt që Norvegjia pagoi për ta rinovuar dhe që financohet nga Bashkimi Evropian.
Nuk e kisha imagjinuar kurrë që “Dhomat Speciale” do të bënin atë që bënë. Në vitin 2020 ato ngritën aktakuzë ndaj Hashimit dhe tre bashkëluftëtarëve të tij të UÇK-së për “ndërmarrje të përbashkët kriminale” që kishte kryer krime lufte dhe krime kundër njerëzimit – pa përfshirë fare akuzat për trafik organesh. Ai dha dorëheqjen nga posti i presidentit dhe shkoi në Hagë, ku qëndron i burgosur që prej atëherë: 2.5 vite në paraburgim dhe tani 2.5 të tjera gjatë gjyqit.
Çka është problematike me këtë pamje?
Ka shumë gjëra që nuk shkojnë – ose më saktë, në mënyrën si unë e shoh këtë pamje.
Së pari, mashtrimi me pretekstin. Parlamenti i Kosovës besonte, ashtu si edhe unë, se fokusi kryesor i tribunalit do të ishin akuzat për trafik organesh. Mbrojtja e ka ngritur këtë pikë në gjykatë dhe e ka humbur, sepse në raportin e Martyt ka edhe akuza të tjera. Por për një laik – si unë – nëse do që “klienti” të mbetet i kënaqur, nuk i shet një gjë dhe i dorëzon një tjetër. Sigurisht, tribunali s’ka ndonjë arsye të kujdeset për mua si “klient”, por në njëfarë mënyre jam. Tribunalet e tilla duhet të ofrojnë drejtësi, jo hakmarrje të bazuar në mashtrim. Asnjë lëvizje çlirimtare në të ardhmen nuk do të pranojë një tribunal të tillë.
Së dyti, natyra e akuzave. Akuzimi i gjithë udhëheqjes politike dhe ushtarake të UÇK-së për “ndërmarrje të përbashkët kriminale” jep përshtypjen se po kriminalizohet vetë revolta kundër shtypjes serbe. Sigurisht që UÇK-ja ishte e paligjshme sipas ligjeve serbe, ashtu si revolucioni amerikan ishte i paligjshëm sipas ligjeve britanike. Por SHBA dhe NATO e mbështetën UÇK-në sepse besonin se kauza ishte e drejtë. Tribunali thotë se kjo nuk është çështje e rebelimit, por e veprave konkrete. Por provo t’ia shpjegosh këtë dikujt në Kosovë (ose në Serbi).
Së treti, juridiksioni i gjykatës nuk përfshin Serbinë, ku gjithashtu janë kryer krime pas luftës. Tre vëllezërit Bytyqi u vranë atje pas luftës, ashtu si edhe të tjerë. Po të kishin këmbëngulur diplomatët që tribunali të trajtonte edhe ato krime, ndoshta sot ose nuk do të kishim tribunal fare, ose do të kishim një që do të shihej më me simpati në Kosovë. Fajësoj veten që nuk e ngrita këtë çështje në atë kohë.
Më e rëndësishmja
Së katërti, dhe ankesa ime kryesore sot, është koha absurde që Hashimi dhe shokët e tij janë mbajtur në paraburgim dhe gjatë gjyqit. Parimi “i pafajshëm deri në provimin e fajësisë” nuk duhet të mbetet një slogan bosh. Të gjithë këta njerëz dhanë dorëheqje dhe shkuan vullnetarisht në Hagë – diçka që kundërshtarët e tyre në Serbi nuk e bënë. Si mund të justifikohen pesë vjet burgim (në një burg me siguri të lartë, nga sa pashë vetë) pa e ditur ende nëse dikush është fajtor apo jo?
Përgjigjja zyrtare është frika nga frikësimi ose manipulimi i dëshmitarëve, që sipas tribunalit ka qenë problem. Nuk e pranoj si shpjegim të mjaftueshëm. Tribunalit do t’i duhej shumë kohë më parë t’i kishte liruar këta burra. Asnjëri prej tyre nuk do të arratisej. Të gjithë mund të mbikëqyreshin pa u mbajtur të mbyllur në Hagë.
Fajtor apo i pafajshëm
Nuk e di nëse këta udhëheqës të UÇK-së janë fajtorë apo të pafajshëm. Nuk i kam lexuar të gjitha procesverbalet e gjyqit. Edhe sikur t’i kisha lexuar, përgjegjësia i takon tribunalit, jo mua. Shpresoj vetëm që vendimi të mos ndikohet nga pritjet e qeverive evropiane për të marrë disa dënime në këmbim të qindra milionave euro që kanë investuar në këtë proces.
Një histori e fundit për Hashimin, mjaft e vjetër saqë qeveria amerikane duhet ta ketë deklasifikuar tashmë. Para 26 vitesh, në Lansdowne, u gjenda me të dhe me një nga komandantët e UÇK-së në mëngjes. Për të bërë pak bisedë, thashë se duhej të ishte e çuditshme për ta të gjendeshin në një resort luksoz në Virxhinia, kur vetëm disa javë më parë kishin luftuar në malet e Kosovës. Hashimi pa komandantin që rrinte me të, i cili i ngrysi vetullat, dhe më tha: “Unë në fakt kurrë s’kam qenë luftëtar. Kam qenë zëdhënësi politik.” Mendoj se mu në atë çast Hashimi ishte nën shumë presion për të më thënë të vërtetën.
*Daniel P. Serwer është një anëtar i lartë në Institutin e Politikës së Jashtme të Shkollës Johns Hopkins të Studimeve të Avancuara Ndërkombëtare. Ai ka qenë më parë profesor i Praktikës së Menaxhimit të Konflikteve si dhe drejtor i programeve të Menaxhimit të Konflikteve dhe Politikës së Jashtme Amerikane në SAIS.
