Në prag të zgjedhjeve të Moldavisë, varfëria dominon jetën e përditshme, pasi një e treta jeton nën kufirin e varfërisë, pensionet mesatare janë 165 euro dhe shumë ndihen “të lodhur nga lodhja”.
«Ne, në fshatra, kemi mbetur me baltën dhe vështirësitë tona», tha 75-vjeçarja Margareta Pasla nga Moldavia veriore. Ajo ia del mbanë me një pension prej 130 eurosh në muaj, sa për të mbuluar ngrohjen dhe energjinë elektrike nëse ende punon në punë të rastësishme në fshatrat fqinje.
Fraza e saj e cituar në Radion Evropa e Lirë është bërë një shkurtim për mënyrën se si ndihet jeta për shumë njerëz në të gjithë Moldavinë në prag të votimit: e lodhur, e pasigurt dhe e zhveshur nga iluzionet se politika do të bëjë shumë ndryshim.
Të dhënat zyrtare tregojnë se në vitin 2024 një e treta e moldavëve jetonin nën kufirin e varfërisë, nga një e katërta para pushtimit të plotë të Ukrainës nga Rusia. Inflacioni u rrit mbi 30% në kulmin e tij, dhe megjithëse është lehtësuar, pagat dhe pensionet nuk e arritën kurrë ritmin.
Një shprehje që dëgjohet shpesh në të gjithë vendin është se moldavët janë “të lodhur duke qenë të lodhur”.
Në një vend të mbajtur të bashkuar nga mësues të paguar pak, mjekë të mbingarkuar, fermerë që jetojnë me mjetet e tyre të jetesës dhe paratë e dërguara në shtëpi nga jashtë vendit, gjeopolitika, megjithëse e rëndësishme, shpesh ndihet abstrakte.
Pavarësisht të gjitha diskutimeve jashtë vendit rreth sulmeve hibride ruse dhe anëtarësimit në BE, votimi i së dielës në një nga vendet më të varfra të Evropës ka më shumë të bëjë me faktin nëse njerëzit mund t’i ngrohin shtëpitë e tyre, të shesin të korrat dhe t’i mbajnë familjet e tyre gjallë.
Puna, pagat dhe shërbimet
Moldavia është vendi më i varfër në Evropë pas Ukrainës, dhe kjo përcakton gjithçka tjetër. Pas tronditjeve të pandemisë dhe luftës pranë, ekonomia mezi ka lëvizur. PBB-ja ra me pothuajse 6% në vitin 2022, u rikuperua vetëm 0.7% në vitin 2023 dhe vitin e kaluar u rrit vetëm me 0.1%, duke mbetur praktikisht në vend.
Eksportet kanë qenë në rënie për dy vjet me radhë, ndërsa konsumi familjar është i shtrënguar nga vitet e çmimeve të larta. Inflacioni arriti kulmin në 35% në fund të vitit 2022, më i larti në Evropë, përpara se të ulej në rreth 7% deri në mesin e vitit 2025. Pagat reale nuk e kanë arritur ritmin.
Paga mesatare mujore sot është rreth 12,200 lei, afërsisht 600 euro para taksave. Por kjo shifër e fsheh realitetin. Në sektorin e IT-së në Kishinau, mund të fitosh më shumë, por në qytetet dhe fshatrat e vogla, ku jetojnë shumica e moldavëve, pagat mund të jenë gjysma e kësaj. Një në pesë familje pranojnë se të ardhurat e tyre nuk mbulojnë as nevojat bazë.
Mësuesit paguhen mesatarisht më pak se 500 euro në muaj, ndërsa një mjek i ri në një spital provincial fillon me rreth 250 euro. Për profesionistët e arsimuar, vendimi për të emigruar shpesh merret shumë kohë para se të diplomohen.
Pensionet tregojnë të njëjtën histori. Pensioni minimal tani është rreth 3,300 lei, rreth 165 euro. Qeveria PAS pro-BE krenohet se pensionet janë rritur më shpejt se inflacioni që nga viti 2021, por shumica e rritjeve u financuan nga grante dhe kredi të njëhershme.
Kombi i diasporës
Moldavia është një vend me 2.4 milionë banorë, me një milion të tjerë qytetarë të saj që tani jetojnë jashtë vendit. Ekonomistët llogarisin se remitancat ende përbëjnë rreth 15% të PBB-së, një pjesë e madhe sipas standardeve evropiane, dhe në vitet 2000 shifra ishte dyfishi i kësaj.
Paratë e transferuara në shtëpi mbulojnë shpenzimet për ushqim, ilaçe, tarifat e shkollës dhe i mbajnë fshatrat gjallë. Pa to, shumë familje do të shemben.
Disa moldavë bëjnë shaka se diaspora është partia më e madhe politike e vendit. Ajo ka më shumë anëtarë se çdo bllok në parlament dhe shfaqet me shumicë në ditën e zgjedhjeve. Në vitin 2021, radhët u zgjatën me orë të tëra jashtë qendrave të votimit në Berlin, Paris dhe Milano, me emigrantët që mbështesnin në masë dërrmuese kandidatët pro-evropianë.
Në zgjedhjet presidenciale të vitit 2024, një numër i paprecedentë prej 327,000 qytetarësh votuan nga jashtë vendit, dhe 82% e tyre mbështetën rizgjedhjen e Maia Sandu-s.
Brenda Moldavisë ajo në fakt humbi, me kundërshtarin e saj të anshëm nga Rusia që mori 51%. Por, pasi u numëruan fletët e votimit nga Berlini, Milano, Parisi dhe më gjerë, Sandu përfundoi me 55.4% të përgjithshme. Diaspora vendosi presidencën.
Por fuqia politike e diasporës vjen me një efekt shkatërrues në vend. Fshatrat zhvishen nga popullsia e tyre në moshë pune, duke i lënë gjyshërit të rrisin fëmijët. Shkollat dhe klinikat lokale humbasin si stafin ashtu edhe studentët.
Identiteti dhe gjuha
Gjuha në Moldavi është njëkohësisht e thjeshtë dhe e ndërlikuar. Kushtetuta e njeh rumanishten si gjuhë zyrtare, por shumë ende e quajnë moldave. Gjuhësisht ato janë të njëjta, megjithatë etiketa mbart peshë politike.
Të thuash se flet rumanisht shpesh sinjalizon se e sheh të ardhmen e Moldavisë të lidhur me Evropën dhe me afërsinë kulturore me Rumaninë. Të thuash se flet moldavisht mund të sugjerojë një identitet më të veçantë, një identitet që partitë me lidhje më të ngushta me Moskën e kanë kultivuar prej kohësh.
Mozaiku i vendit e bën politikën e identitetit të pashmangshme. Gagauzia, një pakicë ortodokse e krishterë që flet turqisht, një rajon autonom në jug, anon nga Rusia dhe voton me shumicë dërrmuese për blloqet pro-Kremlinit.
Na jep bukën tonë të përditshme sot
Feja shton një tjetër vijë të çarë. Dy kisha ortodokse rivale konkurrojnë për ndjekës: Kisha Ortodokse Moldave nën Patriarkanën e Moskës dhe Kisha Ortodokse Besarabiane e lidhur me Bukureshtin, e cila merr emrin nga Besarabia, rajoni historik midis lumenjve Prut dhe Dniester që tani formon pjesën më të madhe të Moldavisë moderne.
Një predikim mund të ketë po aq rëndësi sa një reklamë fushate, sepse kishat nuk janë vetëm autoritete fetare, por edhe aktorë politikë që formësojnë pikëpamjet mbi familjen, traditën dhe Evropën.
Kjo është arsyeja pse identiteti ka kaq shumë rëndësi në zgjedhje. Rreth 90% e moldavëve identifikohen si ortodoksë dhe sondazhet tregojnë se Kisha është institucioni më i besuar në vend, me gati 60%, shumë më tepër se parlamenti ose presidenca.
Pjesëmarrja aktuale është e moderuar, kryesisht në Pashkë, Krishtlindje ose në ngjarje familjare, por ndikimi është kulturor dhe moral më tepër sesa ritual javor.
Priftërinjtë në fshatra mbeten autoritete të respektuara. Moldavët e moshuar në veçanti ende mbushin kishat dhe gati 70% e atyre mbi 60 vjeç thonë se u besojnë klerit.
Kisha Ortodokse Moldave e lidhur me Moskën ka mbështetur narrativat e Kremlinit për mbrojtjen e identitetit të krishterë kundër një Evrope laike. Kisha Besarabe e lidhur me Rumaninë e paraqet integrimin evropian jo si diçka të re, por si një rivendosje të identitetit para-sovjetik të Moldavisë, një kthim në hapësirën kulturore dhe politike që dikur ndante me Rumaninë dhe Evropën.
Tradita dhe kultura
Politika dhe identiteti mund t’i ndajnë moldavët, por tradita prapëseprapë i lidh ata së bashku. Ritualet, ushqimet dhe festivalet e përbashkëta i tejkalojnë vijat partiake dhe besnikëritë rajonale.
Vendi ka sipërfaqen më të lartë të vreshtave për frymë në botë, dhe vera nuk është vetëm një eksport, por një shenjë krenare e identitetit kombëtar dhe rajonal. Festivalet e verës në fshatra janë kulmi i vitit dhe politikanët nuk e humbasin kurrë mundësinë për t’u fotografuar midis vreshtave.
Kuzhina ndjek të njëjtin model rrënjosjeje. Pjata bazë është mamaliga, një pjatë me miell misri që serviret me djathë, salcë kosi ose mish të zier, dhe shoqërohet me fruta dhe perime turshi.
Folklori mbush kalendarin. Çdo mars, njerëzit shkëmbejnë hajmali të vogla të kuqe dhe të bardha të gërshetuara, të njohura si Mărțișor, të cilat ngjiten në jakë si simbole ripërtëritjeje. Festat rurale mbajnë gjallë këngë dhe valle që datojnë brez pas brezi, dhe ato mbartin edhe mesazhe politike. Ata pohojnë se Moldavia nuk është vetëm një hapësirë midis Rusisë dhe Rumanisë, por një kulturë më vete.
Lodhje dhe apati
Nëse ka një frazë që përmbledh gjendjen shpirtërore kombëtare, ajo është ankesa se njerëzit janë “të lodhur duke qenë të lodhur”. Pas viteve të krizës – pandemisë, goditjeve energjitike, inflacionit të pakontrolluar, luftës pranë – moldavët nuk presin më që politika t’ua ndryshojë jetën.
Sondazhet tregojnë se 45% e votuesve thonë se nuk i besojnë asnjë politikani dhe ky numër është rritur vazhdimisht.
Kjo lodhje duket në mënyrën se si njerëzit u përgjigjen pyetjeve të anketave. Që nga viti 2020, shumica e madhe kanë thënë se vendi është në “rrugën e gabuar”. Një barometër i vitit 2025 e vendosi numrin e njerëzve që besojnë se vendi ishte në rrugën e gabuar në 67%.
Kjo duket edhe në kutitë e votimit. Pjesëmarrja ka rënë prej vitesh. Zgjedhjet parlamentare të vitit 2021 sollën pak mbi 52% pjesëmarrje, të ndihmuara nga një votë e fortë e diasporës. Deri në zgjedhjet lokale të vitit 2023, pjesëmarrja ra nën 40% në shumë zona.
I riu…
Askund në Moldavi nuk është ndarja më e qartë sesa midis të rinjve dhe të moshuarve. Të rinjtë e vendit janë rritur me paga evropiane matanë kufirit dhe me mediat sociale që i lidhin ata me Berlinin ose Milanon aq sa me Kishinaun.
Shumë prej tyre janë tashmë jashtë vendit, duke punuar në kafene, spitale ose kantiere ndërtimi, dhe dërgojnë në shtëpi jo vetëm para, por edhe pritshmëri të ndryshme se si duhet të funksionojë politika.
Në anketa, të rinjtë moldavë anojnë shumë nga Evropa, duke e parë integrimin si një shans për stabilitet dhe mundësi. Megjithatë, në vend, shumë nga kjo grupmoshë nuk dalin në votime. Pjesëmarrja në votime midis të rinjve të moshës 18-29 vjeç shpesh luhatet rreth 30%.
…dhe e vjetra
Moldavët e moshuar jetojnë në një botë informacioni të ndryshme. Në fshatra, televizioni rus ende dominon, duke formësuar qëndrimet ndaj Moskës, luftës në Ukrainë dhe Perëndimit. Predikimet e së dielës në kishat ortodokse përforcojnë vlerat tradicionale, duke paralajmëruar kundër asaj që priftërinjtë e përshkruajnë si rreziqet e liberalizmit evropian.
Sondazhet tregojnë vazhdimisht se personat mbi të 60-at anojnë pro-rusisht, duke preferuar shpesh udhëheqësit që premtojnë gaz më të lirë dhe gjuhën e njohur të stabilitetit. Çështja kryesore është se më shumë se 60% e njerëzve mbi të pesëdhjetat zakonisht votojnë, duke i bërë preferencat e tyre vendimtare në zgjedhje pas zgjedhjeje.
Për shumë votues të moshuar pro-rusë, Perëndimi nuk është vetëm i largët, por edhe i rrezikshëm, i parë si një kërcënim për identitetin moldav përmes diskutimeve për të drejtat LGBT, politikat gjinore dhe një liberalizëm që ata besojnë se do të shkatërronte traditën.
Zgjedhja si llogaridhënie
Moldavët shkojnë në votime këtë të diel në atë që presidentja Maia Sandu e ka quajtur “zgjedhjet më të rëndësishme” në historinë e vendit. Fraza është bërë klishe në politikën evropiane, por këtu tingëllon e vërtetë.
Fushata ka qenë e ashpër. Igor Dodon, ish-presidenti dhe udhëheqësi i socialistëve pro-rusë, e quan partinë në pushtet PAS të Sandusë një “regjim kriminal”, duke e akuzuar atë se ia ka shitur vendin Brukselit. PAS kundërpërgjigjet me premtime për fonde, infrastrukturë dhe stabilitet nga BE-ja.
Sondazhet tregojnë se gara është e ngushtë, me të pavendosur dhe votues nga diaspora mjaftueshëm të mëdhenj për të ndryshuar rezultatin.
Të varura midis shpresës dhe lodhjes, midis optimizmit të diasporës dhe dëshpërimit të fshatit, këto zgjedhje për shumë njerëz si Margareta Pasla në Cuselauca, një fshat në Moldavinë verilindore është një provë nëse Moldavia mund të fillojë t’i shpëtojë baltës dhe vështirësive të mbijetesës së përditshme, apo nëse mbetet e bllokuar në modelin e njohur të pagave të ulëta, emigrimit dhe zhgënjimit politik.
