Heronjtë kryesorë të historisë sonë sot janë cincarët, armenët apo maqedono-armenët, populli i zhdukur ballkanik, pasardhësit e të cilëve kanë arritur të ruhen deri diku në zonën tonë.
Cincarët fillimisht ishin blegtorë gjysmë nomadë ose nomadë që zotëronin tufa të mëdha delesh. Ata njihen për prodhimin e djathit ose si tregtarë e për më tepër si njerëz shumë modestë dhe dorështrënguar. Si pakicë e veçantë, ata njihen me emrin Cincari në Serbi, ku kundërshtojnë ashpër përdorimin e emrit arumun, dhe përfaqësohen nga Shoqëria Serbo-Cincar “Lunjina”, e cila ka botuar 15 libra, shkruan Bosna e Lire ne nje publikim te saj rreth ketij komuniteti.
Emri Cincari vjen nga emri për numrin pesë, i cili në shqiptimin e tyre është “cinci” në vend të “chinchi”.
Limba Armaneascâ ose Cincarsi e ka origjinën nga latinishtja dhe është një anëtar i grupit të gjuhëve romane. Dokumenti më i vjetër i shkruar në këtë gjuhë daton nga viti 1731 dhe është një mbishkrim në një ikonë.
Cincarët janë me origjinë nga zona e Greqisë dhe Maqedonisë, dhe qendra e tyre kryesore urbane ishte qyteti malor Moskopolje, i themeluar në fillim të shekullit të 14-të si vendbanim dimëror i barinjve në një lartësi prej 1200 metrash dhe i ruajtur deri në shkatërrimi i saj nga turqit më 1788 dhe përsëri në 1821. vjet.
Cincaret u larguan nga qyteti i tyre, i cili thuhet se kishte 12 mijë shtëpi. Rreth 300.000 Cincars u arratisën nga e gjithë kjo zonë në kufirin e Shqipërisë, Maqedonisë dhe Greqisë dhe u vendosën në Greqi, Maqedoni dhe Serbi. Ata janë helenizuar në Greqi dhe po zhduken ngadalë në pjesë të tjera të Ballkanit. Disa prej tyre kanë mbetur sot në Serbi, ku janë shumë aktivë në ruajtjen e identitetit të tyre.
Cincarët janë një popull që dikur jetonte në Bosnje dhe Hercegovinë në një numër të konsiderueshëm. Në fillim të shekullit të 20-të, shumica u asimilua në serbë.
Ata erdhën në Bosnje dhe Hercegovinë si tregtarë dhe zejtarë. Ata janë meritor për vendosjen e mënyrës së jetesës urbane. Ata u shpërngulën në Bosanska Posavinë nga zona e Manastirit, kryesisht në fshatin Zovik – Kalajxhia, ndoshta para vitit 1769. Cincarët që në fillim nuk merreshin me bujqësi apo blegtori, por vetëm me qarkullim dhe tregti, ata ishin veçanërisht terciar. Me kalimin e kohës ata blenë tokë pjellore, kështu që pjesërisht u morën edhe me bujqësi. Tregtarët e parë nga Cincarët në Bosnje merreshin me tregti në formë thesesh, duke i ngarkuar kuajt me mallra të ndryshme dhe më pas i shisnin si udhëtarë që vizitonin fshatrat.
Arsyeja që ndikoi në zhdukjen e Cincarëve si grup i veçantë etnik dhe social ishte numri i tyre i vogël dhe zhdukja e zanateve që ata ushtronin tradicionalisht – teneqetarisë dhe terzianëve, dhe këto aktivitete i dallonin nga banorët e tjerë. Disa nga vendbanimet e tyre humbën rëndësinë e tyre si vende tregtare.
Sot, askush në BeH nuk e flet gjuhën Cincar më shumë se pasardhësit e Cincarëve.
Sipas enciklopedisë, një pjesë e Cincarit merrej me blegtori transhumante dhe gjysmë nomade dhe transport në distanca të gjata që nga koha bizantine. Jashtë habitateve të përhershme, ata jetonin në tenda të bëra nga djerrina, përpunonin dru, lëkurë dhe lesh dhe shkëmbenin prodhimet e tyre blegtorale me produkte bujqësore dhe jetonin në familje të gjera patriarkale. Ata gradualisht u shtresuan dhe u asimiluan kulturalisht, etnikisht dhe gjuhësor. Banorët e qytetit ishin zejtarë që merreshin me përpunimin e metaleve, veçanërisht me filigranin dhe me muraturën, veçanërisht me ndërtimin e urave, por edhe me tregti.
Në Moskopolje ishte shtypshkronja e parë në Ballkan dhe një shkollë e famshme ku punonin njerëz të ditur nga Kostandinopoja. Megjithatë, pothuajse në kulmin e lulëzimit të saj më të madh, Moskopolja përjetoi sulme të ashpra nga Ali Pasha dhe ushtria e tij dhe në gjysmën e dytë të shekullit të 18-të pothuajse u braktis.
Ndërsa dekada pas rënies së Moskopoljes, Cincarët migruan gradualisht drejt perëndimit, është interesante të shohësh njerëz që ndikuan shumë në formësimin e jetës në këtë pjesë të Ballkanit.
Shkrimtari më i madh serb i komedisë Jovan Sterija Popović është Cincar pas babait të tij Steria, ndërsa emri i vërtetë i komedisë së dytë më të madh serb Branislav Nušić është Alcibijad Nuša. Politikani serb Nikola Pashiq rrjedh nga familja e famshme e Cincarëve Pasku dhe paraardhësit e tij ishin Cincarët nga fshati Rogaçevë afër Tetovës.
Cincar është edhe shkencëtari i njohur Mihajlo Pupin , si dhe gjenerali partizan Konstantin Koça Popoviq, komandant i Brigadës së Parë Proletare dhe pas luftës, shef i Shtabit të Përgjithshëm të APJ-së. Themeluesi famëkeq i Black Hand Dragutin Dimitrijević Apis është gjithashtu një Cincar. Familja e famshme avokatore nga Beogradi Fila e ka origjinën nga Korfuzi, prej nga u shpërngulën në Janinë në fillim të shekullit të 18-të, një vend tjetër i njohur për Cincarin. Në kohën e sulmeve të Ali Pashës, ata ikën në veri për të ardhur më në fund në Beograd, ku dikur ishte Filota dhe sot djali i tij Toma konsiderohet avokati më i mirë i ish-kryeqytetit jugosllav.
Pjesëtar i atij kombi ishte edhe aktori i njohur Tashko Naçiq , të njëjtat rrënjë i ka edhe Predrag Miki Manojlović.
Me pseudonimin Todor Proja, ai fsheh emrin e bilbilit maqedonas, të ndjerit tragjikisht Tosha Proeski . Ai është një tjetër këngëtar maqedonase me origjinë nga Cincar.
Josip Runjana, kompozitori i himnit kombëtar kroat, ishte me origjinë nga Cincar.
Së fundi, le të theksojmë se në perëndim të Bosnjës, mbi Livno, ngrihet mali Cincar, sot më i njohur për tufat e kuajve të egër që gjetën strehë në atë mal qysh në vitet 70 të shekullit të kaluar, dhe i cili gjithashtu mori emër nga ky për të gjithë njerëzit e veçantë, të zhdukur.
